Kỳ 1: Bài toán sinh kế

Thời gian qua, nhiều xã ở Hà Nội và vùng ven đã tích cực triển khai “nói không với nông sản không an toàn”. Công tác vận động, tuyên truyền để bà con hiểu rõ tác hại của việc lạm dụng hóa chất, chất kích thích trong trồng trọt, chăn nuôi được toàn thể đảng bộ, chính quyền và đoàn thể các xã triển khai tích cực. Song, thực tế từ cánh đồng, khu chăn nuôi cho thấy, bên cạnh sự đồng tình, hưởng ứng, vẫn còn không ít khó khăn, băn khoăn, thậm chí cả sự đối phó.

Tâm tư từ ruộng, vườn, chuồng trại

Đến Duyên Hà (xã Đại Thanh, thành phố Hà Nội) vào một ngày tháng 9, trên những thửa ruộng, không khó để bắt gặp cảnh bà con tất bật chăm sóc rau màu. Người thì phun thuốc, người lom khom tỉa lá, người khác lại bận rộn chăn nuôi. Không khí lao động vẫn hối hả, nhưng ẩn sau đó là những trăn trở, băn khoăn khi gần đây chủ trương “nói không với nông sản không an toàn” đang được xã vận động rốt ráo.

Ông Bùi Văn Hải, một nông dân ở xã Đại Thanh vừa đặt bình phun thuốc xuống vừa thở dài: “Bỏ thuốc thì rau sâu nhiều, bán khó lắm. Cả nhà sống nhờ mấy sào rau, nếu để sâu phá hỏng thì lấy gì mà ăn?”. Với ông Hải và nhiều hộ nông nghiệp, thói quen phun thuốc bảo vệ thực vật đã ăn sâu mấy chục năm, giờ bảo thay đổi ngay là điều không dễ.

Người nông dân muốn trồng rau sạch, nhưng rau sạch thường chậm lớn. Ảnh minh hoạ

Bà Trần Thanh Nhàn, một hộ nông dân ở xã Đan Phượng cho hay: “Tôi trồng rau trên khoảng 1ha đất. Một vụ rau, riêng tiền thuốc bảo vệ thực vật như thuốc trừ cỏ, trừ sâu, trị nấm… cũng đã mất chừng 1 triệu đồng. Phân bón thì thêm khoảng hơn 2 triệu đồng nữa. Nếu tính cả công phun, công chăm sóc, tổng chi phí rơi vào khoảng 7 triệu đồng/vụ. Thực lòng, tôi cũng muốn trồng rau sạch, nhưng rau sạch thường chậm lớn, lá không mượt, bán ra khó cạnh tranh. Người mua lại chuộng rau xanh mướt, ít lỗ chỗ sâu bệnh, nên nhiều khi chúng tôi buộc phải phun thuốc để kịp mùa, kịp giá”.

“Nhà tôi bán rau cho thương lái nên phải giữ đồng đều, đẹp mắt. Một vụ rau, chi phí thuốc và phân khoảng 3 - 4 triệu đồng/ha, cộng thêm công cán thì cũng ngót nghét 6 - 7 triệu đồng. Nếu chuyển sang làm rau sạch, không dùng thuốc hóa học, thì chi phí phân hữu cơ, thuốc sinh học và công làm cỏ tăng thêm, có khi gấp rưỡi. Trong khi giá bán chỉ cao hơn chút ít, nhiều loại rau chênh chưa tới 1.000 đồng/kg. Bởi vậy bà con đều ngại, chỉ khi có doanh nghiệp hay siêu thị bao tiêu thì chúng tôi mới dám mạnh dạn làm”, ông Nguyễn Văn Hợi ở xã Nam Phù cho hay.

Khác với các hộ trồng rau, chị Trần Thị Hoa, một hộ nuôi gà tại xã Liên Minh lại có nỗi lo riêng: “Nuôi gà công nghiệp chỉ mất khoảng 45 ngày, còn gà ta, gà ta lai hoặc gà thả vườn thì phải mất ít nhất 3 - 4 tháng mới xuất chuồng. Trong khi giá thị trường lại không chênh nhiều so với gà công nghiệp, bán ra lỗ vốn thì làm sao trụ được”. Với những hộ chăn nuôi quy mô nhỏ, vốn ít, chi phí đầu vào lớn, việc chậm quay vòng đàn đồng nghĩa với nguy cơ nợ nần.

Tuy nhiên, không phải ai cũng ngần ngại. Bà Phạm Thị Cuối, chủ mô hình trang trại rau của Hợp tác xã (HTX) Sản xuất và tiêu thụ rau hữu cơ ứng dụng công nghệ cao Cuối Quý (xã Đan Phượng) đã kiên nhẫn đi theo con đường nông sản sạch và gặt hái được không ít thành công. Không sử dụng thuốc diệt cỏ, không phân bón hoá học, không thuốc bảo vệ thực vật hoá học, không thuốc kích thích tăng trưởng, không giống biến đổi và bảo vệ thiên địch.

Để sản xuất rau sạch đảm bảo chất lượng, toàn bộ giống rau được vợ chồng bà Cuối nhập từ Đài Loan, Nhật Bản, còn đất thì được bón phân hoai mục. Quy trình sản xuất theo phương phát khép kín từ trong ra ngoài, phân bón hữu cơ, không lên luống, xử lý nấm bệnh bằng máy đốt dùng khí ga, gieo hạt bằng máy, gieo xong đóng cửa, tưới giữ ẩm bằng cách phun sương chờ ngày thu hoạch.

HTX Cuối Quý thực hiện quy trình sản xuất theo phương pháp khép kín từ trong ra ngoài.

HTX Rau quả sạch Chúc Sơn (Chương Mỹ) chuyên sản xuất rau an toàn, trong đó có 31,1ha đất trồng rau đạt tiêu chuẩn VietGAP, vừa cung cấp sản phẩm rau, củ tươi đảm bảo an toàn thực phẩm cho người tiêu dùng, vừa phát huy được giá trị chuỗi liên kết, nâng cao thu nhập cho người sản xuất.

Chủ tịch Hội đồng quản trị HTX Rau quả sạch Chúc Sơn Hoàng Văn Thám cho hay, nhờ ứng dụng công nghệ số vào sản xuất, sản phẩm của HTX đã vào được các kênh phân phối uy tín với giá bán ổn định. Hiện nay, HTX cung cấp ra thị trường trên 100 tấn rau, củ/tháng cho toàn bộ hệ thống siêu thị Big C của 12 tỉnh, thành phố; các trường học; bếp ăn công nghiệp và bệnh viện.

Thực tế cho thấy, giữa cánh đồng xanh, trong những chuồng trại chật hẹp, mỗi người nông dân lại có một tâm sự khác nhau. Người muốn thay đổi nhưng sợ khó, người muốn bám nghề truyền thống, người trẻ thì thử nghiệm cái mới nhưng cũng đầy rủi ro. Đây chính là rào cản mà phong trào “nói không với nông sản không an toàn” phải vượt qua.

Điểm sáng là vẫn có những mô hình đi tiên phong, chứng minh rằng nông sản sạch có thể đứng vững nếu gắn với niềm tin của người tiêu dùng. Song, nhìn rộng ra, đa phần bà con vẫn đang đứng giữa ngã ba đường: làm theo thói quen cũ thì nhanh nhưng rủi ro sức khỏe; còn chuyển sang hướng an toàn thì tốt nhưng chưa chắc đủ sống. Và chính ở sự giằng co ấy, câu chuyện vận động, tuyên truyền đang cần nhiều sự kiên trì và giải pháp thực chất hơn.

Thói quen và bài toán thị trường

Thói quen canh tác lâu đời chính là hàng rào vô hình ngăn cản bước chuyển của nhiều hộ nông dân. Vài chục năm nay, việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, chất kích thích tăng trưởng trong chăn nuôi đã trở thành “giải pháp tức thời” để giảm rủi ro mất mùa, rút ngắn vòng quay vốn và đảm bảo đầu ra theo thói quen thị trường. Khi kêu gọi thay đổi, người nông dân không chỉ đối mặt với chuyện kỹ thuật, mà còn với bài toán sinh kế: bỏ thói quen cũ nghĩa là chấp nhận rủi ro ngắn hạn, trong khi lợi ích dài hạn chưa hiện hữu.

Chia sẻ với Báo Lao động Thủ đô, ông Bùi Văn Bình, Chủ tịch Hội Nông dân xã Nam Phù cho biết, trong suốt nhiều năm, người nông dân đã quen sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, phân hóa học và đôi khi cả chất kích thích để thúc nhanh cây rau vụ, thu hoạch kịp thời. Thói quen này giúp họ giảm rủi ro sâu bệnh, cây phát triển nhanh hơn, tránh thiệt hại do thời tiết hoặc sâu hại.

Nhưng mặt khác, nó tạo ra áp lực rất lớn cho việc vận động sản xuất vệ sinh, vì nông sản dùng hóa chất mạnh thường dễ bị dư lượng thuốc, mẫu rau/sạch sau thu hoạch hay bị loạt sâu bệnh, ít đẹp mắt nếu không dùng thuốc. Khi vận động sản xuất an toàn, người dân vẫn băn khoăn: nếu không dùng hóa chất mạnh, năng suất có thể thấp hơn, rau có thể bị sâu đục, giá bán có khi thấp hơn rau “thông thường” nếu cửa hàng hay thương lái đòi rau đẹp.

"Qua quá trình vận động, chúng tôi thấy rõ, người dân rất lo lắng về “miếng cơm manh áo”. Việc chuyển sang sản xuất an toàn thường đồng nghĩa với chi phí đầu vào cao hơn (phân hữu cơ, bảo vệ thực vật, sinh học, công làm cỏ thủ công…), công chăm sóc tốn thời gian hơn, và năng suất có thể giảm trong giai đoạn đầu. Đối với nhiều hộ nhỏ lẻ, lợi nhuận không cao thì việc đầu tư vượt mức rủi ro không được đảm bảo. Họ ngại nếu bán ra không được giá, hoặc nếu có giá cao thì lời chưa bù đắp được chi phí đầu tư thêm", ông Bình trăn trở.

Tại xã Nam Phù, nhiều hộ đã thử sản xuất rau an toàn hoặc VietGAP nhưng đầu ra chưa ổn định.

Chia sẻ về bài toán thị trường, Chủ tịch Hội Nông dân xã Nam Phù cho biết, tại xã, nhiều hộ đã thử sản xuất rau an toàn hoặc VietGAP nhưng đầu ra chưa ổn định: thị trường thương lái chưa phân biệt rõ tiêu chuẩn, khách hàng chưa tin hoàn toàn, nên giá bán cao hơn chưa nhiều để bù chi phí đầu tư. Hội Nông dân nhìn nhận đây là rào cản lớn. Để giải quyết, cần hỗ trợ từ cấp huyện, thành phố trong việc cấp giấy chứng nhận, quảng bá thương hiệu sản phẩm, kết nối đầu ra vào các chuỗi cửa hàng sạch, siêu thị, hoặc thông qua thị trường OCOP - nếu có cam kết bao tiêu hoặc hợp tác xã mua gom sẽ giảm rủi ro cho hộ sản xuất.

Xã Nam Phù đã bắt đầu có mô hình điểm: trong tổng diện tích hơn 54,7 ha vùng sản xuất rau thì có xấp xỉ 20 ha được cấp chứng nhận VietGAP. Đây là bước đi rất quan trọng để chứng minh “rau sạch” không chỉ là khẩu hiệu mà có chứng nhận thực tế. Cũng có hợp tác xã, trang trại tham gia sản xuất rau hàng hóa tập trung, ứng dụng khoa học kỹ thuật trong chăm sóc. Kết quả bước đầu là sản phẩm của các hộ trong mô hình được người tiêu dùng tiên phong đón nhận, giá bán có phần cao hơn rau thường, tuy chưa ổn định hoàn toàn.

Theo ông Bùi Văn Bình, để phong trào “nói không với nông sản không an toàn” thực sự đi vào đời sống, người nông dân cần hỗ trợ như tư vấn cách sử dụng phân hữu cơ, bảo vệ thực vật, sinh học, đào tạo quy trình VietGAP; hỗ trợ chi phí chứng nhận sản phẩm sạch/VietGAP cho hộ nhỏ, truyền thông, quảng bá mạnh thương hiệu nông sản; hỗ trợ kết nối thị trường đầu ra ổn định (hợp đồng với siêu thị, cửa hàng rau sạch), và hỗ trợ về cơ chế khuyến khích như ưu đãi thuế, hỗ trợ tài chính ban đầu hoặc vay vốn lãi suất thấp.

Sản phẩm sạch ở Nam Phù.

Ông Thiều Văn Son, nguyên Chủ tịch Hội Nông dân huyện Đan Phượng (cũ), người có hơn 10 năm bám sát ngành nông nghiệp bổ sung thêm một khía cạnh quan trọng: thị trường chưa sẵn sàng để đón nhận nông sản an toàn ở quy mô rộng.

“Chúng tôi thấy nhiều hộ làm tốt, làm mẫu, nhưng khi đưa sản phẩm ra chợ hay đến thương lái, giá không chênh đáng kể so với hàng thông thường. Người tiêu dùng vẫn ưu tiên giá rẻ, chứ chưa đủ phân biệt hay trả thêm cho đảm bảo an toàn. Vì vậy, người sản xuất băn khoăn là có lý”, ông Son nói. Theo ông, có tuyên truyền mà không gắn được với giải pháp thị trường như bao tiêu, liên kết kênh phân phối, chứng nhận truy xuất nguồn gốc,… thì mục tiêu thay đổi hành vi khó thành hiện thực.

Chia sẻ những khó khăn trong kết nối tiêu thụ nông sản tại Diễn đàn Khuyến nông (2/10) tại Hà Nội, ông Nguyễn Văn Bình, Giám đốc HTX Nông nghiệp Phú Nam An (Chương Mỹ) cho biết: Với HTX Rau quả sạch Chúc Sơn có 72 thành viên chuyên sản xuất rau an toàn, trong đó có 31,1ha đất trồng rau đạt tiêu chuẩn VietGAP tuy không gặp khó khăn về đầu ra cho sản phẩm, song HTX mong muốn được kết nối lâu dài với các doanh nghiệp uy tín, trên tinh thần “hài hòa lợi ích, rủi ro chia sẻ”. Qua đó, vừa cung cấp sản phẩm rau, củ tươi đảm bảo an toàn thực phẩm cho người tiêu dùng, vừa phát huy được giá trị chuỗi liên kết, nâng cao thu nhập cho người sản xuất.

Đại diện các HTX cho rằng, hiện phần lớn nông sản trên địa bàn phường Chương Mỹ bảo đảm chất lượng, nhưng đầu ra cho sản phẩm chưa bền vững. Một số chuỗi liên kết chưa hoàn chỉnh, quy mô liên kết vừa và nhỏ, chủ yếu là sản phẩm tươi sống, còn thiếu sản phẩm chế biến sâu; việc liên kết giữa doanh nghiệp với người sản xuất đôi khi còn chưa chặt chẽ. Ngoài ra, công tác tuyên truyền, quảng bá sản phẩm an toàn còn yếu, nên đa phần sản phẩm của hợp tác xã vẫn chủ yếu tiêu thụ qua các kênh truyền thống, chưa đưa vào được siêu thị, cửa hàng tiện ích, bếp ăn tập thể.

Người tiêu dùng đô thị vẫn thiếu thông tin tin cậy về nông sản an toàn. Ảnh minh hoạ

Phân tích sâu hơn cho thấy vấn đề là chuỗi giá trị. Nông dân thường làm nhỏ lẻ, thiếu tiêu chuẩn đồng bộ, nên không thể cung ứng ổn định cho hệ thống bán lẻ lớn hay xuất khẩu. Trong khi đó, người tiêu dùng đô thị vẫn thiếu thông tin tin cậy về nông sản an toàn: tem nhãn, tiêu chuẩn, vị trí mua uy tín. Trong một hệ sinh thái như vậy, premium (giá cao hơn cho sản phẩm an toàn) chưa hình thành rõ rệt, và lợi ích kinh tế ngay lập tức cho nông dân khi chuyển đổi vẫn còn mờ.

Một số kinh nghiệm thực tiễn đáng lưu ý: mô hình “vườn mẫu, vùng mẫu” nơi vài hộ đi trước, chứng minh năng suất và lợi nhuận sau khi chuyển đổi, đã có hiệu ứng lan tỏa khi đi kèm cam kết bao tiêu của một doanh nghiệp địa phương hoặc hợp tác xã. Hình thức này giảm rủi ro cho người đi trước và tạo minh chứng cụ thể cho hộ xung quanh. Ngoài ra, liên kết cung ứng vào bếp ăn tập thể, trường học, bệnh viện với yêu cầu an toàn là cách mở đầu thị trường ổn định cho nông sản sạch tại địa phương.

Chủ trương “nói không với nông sản không an toàn” rõ ràng là định hướng đúng - bảo vệ sức khỏe cộng đồng và hướng tới nền nông nghiệp bền vững. Nhưng để biến chủ trương thành hành động bền vững, phải giải quyết đồng thời hai bài toán: thay đổi thói quen sản xuất (bằng đào tạo, hỗ trợ kỹ thuật, mô hình chứng minh) và mở đường cho thị trường (bằng cơ chế bao tiêu, hỗ trợ truy xuất nguồn gốc, liên kết hợp tác xã - doanh nghiệp). Không có “đầu ra” chắc chắn, nhiều hộ sẽ chọn con đường an toàn trước mắt: tiếp tục sản xuất theo lối cũ. Đó là thực tế mà người làm chính sách và cán bộ cơ sở đang ngày đêm tìm cách tháo gỡ.

Bảo Thoa - Đỗ Đạt

(Còn tiếp)