Kỳ 2: Rau sạch không còn là lời nói suông

Bịt “lỗ hổng" rau bẩn

Một năm chỉ kiểm tra quy trình sản xuất rau VietGAP một lần, quản lý truy xuất nguồn gốc rau an toàn đang bộc lộ nhiều bất cập, tạo ra những “lỗ hổng” để rau không rõ nguồn gốc trà trộn vào trường học, siêu thị...

Thời gian qua đã phát hiện một số doanh nghiệp sơ chế gom rau trôi nổi từ chợ đầu mối, trà trộn với rau có nguồn gốc rõ ràng, rồi gắn tem nhãn an toàn để đưa vào trường học, siêu thị ở Hà Nội. Hệ quả là người tiêu dùng, đặc biệt học sinh, sinh viên - đối tượng cần được bảo vệ nhất lại phải sử dụng rau không rõ nguồn gốc, tiềm ẩn nguy cơ mất vệ sinh an toàn thực phẩm.

Tại toạ đàm “Bịt lỗ hổng rau bẩn vào trường học, siêu thị”, được tổ chức mới đây, nhiều chuyên gia đã thẳng thắn chỉ ra tình trạng bát nháo trong kinh doanh sản phẩm “rau an toàn”, rau sạch. Bà Trần Thị Dung - Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Người tiêu dùng Việt Nam, thẳng thắn chỉ rõ: “Chuỗi sản xuất từ trồng trọt đến chế biến, đưa vào trường học, tưởng như đầy đủ, nhưng thực tế vẫn có lỗ hổng. Lỗ hổng ở đây là lỗ hổng hệ thống. Trồng trọt thì cứ trồng, còn thu mua - khâu ở giữa - thì ai quản lý?”. Theo bà Dung, không chỉ học sinh, mà ngay cả người tiêu dùng trong siêu thị cũng có nguy cơ ăn rau bẩn. Nếu không làm nghiêm túc, “5 năm nữa vẫn sẽ ăn rau bẩn như cũ”.

Hiện Hà Nội có trên 33.000 ha diện tích trồng rau

Ông Tạ Văn Tường - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội khẳng định, Thành phố đã rất quan tâm tới quản lý vùng sản xuất rau an toàn. Hiện Hà Nội có trên 33.000 ha diện tích trồng rau, sản lượng 735.000 tấn/năm, đáp ứng khoảng 60% nhu cầu của người dân Thủ đô. Trong đó, hơn 400 ha đã được chứng nhận VietGAP.

Thành phố đã ban hành nhiều chính sách, trong đó có Quyết định 3215 (2019) về vùng sản xuất tập trung và gần đây được tích hợp vào Quy hoạch Thủ đô (12/2024) với định hướng phát triển nông nghiệp sinh thái, hữu cơ, tuần hoàn. Tuy nhiên, ông Tạ Văn Tường thừa nhận: “Khó khăn lớn nhất hiện nay là phương thức quản lý. Chúng ta cần thay đổi từ tiền kiểm sang hậu kiểm. Song song với tiêu chuẩn tự công bố của doanh nghiệp sẽ có hậu kiểm, để bảo vệ doanh nghiệp làm ăn chân chính và loại bỏ vi phạm”.

Ông Nguyễn Thành Trung - Phó Trưởng phòng Chất lượng và Phát triển Thị trường (Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội) cho biết, hiện ngành nông nghiệp đã triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc với hơn 3.000 doanh nghiệp, 11.000 sản phẩm tham gia. Tuy nhiên, việc áp dụng vẫn còn hạn chế.

Theo bà Đặng Thị Hương - Giám đốc Công ty CP Chứng nhận và Giám định Vinacert, quy định hiện nay chỉ kiểm tra cơ sở VietGAP 12 tháng/lần, trong một số trường hợp có thể 6 hoặc 9 tháng. Điều này dẫn đến bất cập lớn: giấy chứng nhận chỉ phản ánh chất lượng tại thời điểm cấp, không đảm bảo được suốt cả năm.

“Chứng nhận một lần mà được dùng cho cả năm là rất rủi ro. Trong khoảng thời gian dài, nếu không được giám sát, việc duy trì chất lượng rất khó đảm bảo. Trách nhiệm chính vẫn thuộc về doanh nghiệp sản xuất, nhưng cơ chế kiểm tra đang tạo kẽ hở lớn”, bà Hương nhấn mạnh.

Đáng chú ý, tiêu chuẩn VietGAP (TCVN 11892:2017) chỉ là tiêu chuẩn tự nguyện, chứ không phải quy chuẩn bắt buộc. Điều này khiến nhiều cơ sở sản xuất dễ dàng lách luật hoặc đối phó trong quá trình áp dụng. Các chuyên gia đề xuất cần rút ngắn chu kỳ kiểm tra, áp dụng linh hoạt theo mức độ rủi ro của từng sản phẩm, đồng thời tăng cường đào tạo và giám sát.

Từ thực tế đến chế tài

Đánh giá về hệ thống quy định hiện nay liên quan đến sản xuất, kinh doanh nông sản an toàn, luật sư Nguyễn Phương Hà - Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội cho hay: Sản xuất, kinh doanh nông sản an toàn đang ngày càng khẳng định vị thế là hướng đi hiệu quả, bền vững, góp phần tăng trưởng kinh tế cho nước nhà. Để thực hiện nội dung này, chúng ta có Luật, có Nghị định hướng dẫn và được phân chia thành từng lĩnh vực khái quát, cụ thể như Luật An toàn thực phẩm 2010, Luật Chăn nuôi 2018, Luật Thủy sản 2017,… và các văn bản hướng dẫn, trong đó đều nhấn mạnh và quy định điều kiện, quy trình, thủ tục hành chính, giấy tờ để đảm bảo sản xuất, kinh doanh nông sản an toàn, cấp chứng nhận đầy đủ.

Hiện người tiêu dùng vẫn khó xác định sản phẩm rau sạch với rau không đảm bảo chất lượng. Ảnh minh hoạ

Đơn cử như theo Theo Luật An toàn thực phẩm và Nghị định 15/2018/NĐ-CP, việc kiểm soát 19 nhóm sản phẩm gồm thịt, trứng, sữa tươi... tập trung vào khâu sản xuất ban đầu và chế biến, phân công cụ thể cho các đơn vị chuyên ngành. Cơ quan Nhà nước có chuyên môn đóng vai trò nòng cốt, tham mưu xây dựng hệ thống chính sách, pháp luật, tiêu chuẩn, quy chuẩn An toàn thực phẩm, bảo đảm phù hợp thông lệ quốc tế và thực tiễn trong nước; kết hợp với duy trì, đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm.

Nhìn chung, hệ thống quản lý an toàn thực phẩm nông lâm thủy sản đang ngày càng hoàn thiện, góp phần bảo đảm sức khỏe người tiêu dùng trong nước, đồng thời nâng cao uy tín hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, với những diễn biến thị trường phức tạp, mục đích bất chấp để kiếm lợi nhuận của một bộ phận sản xuất, kinh doanh thì hệ thống quy định hiện nay chưa đủ chặt chẽ để có thể kiểm soát và ngăn ngừa được.

Các cơ sở kinh doanh có đăng ký kinh doanh và cá nhân không phải đăng ký kinh doanh trong lĩnh vực này ngày một gia tăng với tốc độ chóng mặt. Đa phần các cơ sở kinh doanh nông sản thường nhỏ lẻ, phổ biến ở các chợ truyền thống, có khi tự nuôi trồng để bán hàng ngày nên rất khó tiếp cận và có ý thức sản xuất, kinh doanh đáp ứng tiêu chuẩn về an toàn.

Bên cạnh đó, những cơ sở sử dụng hóa chất cấm, chất kích thích thường có đường dây và hoạt động kín kẽ trong các khu vực hẻm, ngách, … trong khi lực lượng chức năng còn hạn chế về số lượng, lực lượng cơ sở có khi lại chưa vững chuyên môn nên rất khó để phát hiện, điều tra, xử lý và thường thì chỉ khi có tin báo hoặc xảy ra hậu quả thì mới phát hiện được. Việc khó khăn trong kiểm soát hoạt động mua bán, kinh doanh các sản phẩm bảo vệ thực vật, các chất phụ gia, chất cấm cũng tác động tiêu cực đến hệ thống quản lý nông sản an toàn.

Luật sư Đặng Thành Chung - Giám đốc Công ty Luật TNHH An Ninh

Luật sư Đặng Thành Chung - Giám đốc Công ty Luật TNHH An Ninh cho rằng, ngày nay, luật pháp tạo động lực cho việc làm ăn sạch, bền vững bằng cách thiết lập khung pháp lý ổn định, minh bạch; bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các tổ chức, cá nhân; tạo môi trường cạnh tranh công bằng; thúc đẩy đổi mới sáng tạo và cung cấp các biện pháp khuyến khích, hỗ trợ cho các hoạt động kinh doanh sạch và bền vững.

Cụ thể như: pháp luật đặt ra các quy tắc, quy trình minh bạch về hoạt động kinh doanh, vừa hỗ trợ và vừa kiểm soát các doanh nghiệp yên tâm đầu tư phát triển một cách ổn định trên cơ sở tuân thủ đúng và đầy đủ quy định của pháp luật; đồng thời có cơ chế, chế tài ngăn ngừa và xử lý các hành vi vi phạm.

Luật pháp bảo vệ quyền sở hữu tài sản, quyền tự do kinh doanh và quyền bảo vệ nhãn hiệu của các cá nhân, tổ chức, từ đó tạo động lực để họ đầu tư vào sản xuất kinh doanh. Giúp điều chỉnh các quan hệ kinh tế, đảm bảo môi trường cạnh tranh lành mạnh, ngăn chặn các hành vi gian lận, tiêu cực. Các quy định pháp luật có thể bao gồm các ưu đãi về thuế, hỗ trợ về vốn, hoặc các chính sách khuyến khích khác để các doanh nghiệp lựa chọn mô hình kinh doanh sạch, bền vững.

Tuy nhiên, việc sử dụng hóa chất cấm, chất kích thích trong sản xuất nông sản đã có quy định rất cụ thể về xử phạt hành chính như Nghị định 115/2018/NĐ-CP được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 124/2021/NĐ-CP trong lĩnh vực an toàn thực phẩm với mức phạt hành chính tối đa về an toàn thực phẩm là 100 triệu đồng đối với cá nhân và 200 triệu đồng đối với tổ chức, một số hành vi còn bị áp dụng mức phạt tối đa bằng 7 lần giá trị thực phẩm vi phạm; Nghị định 14/2021/NĐ-CP được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP, mức phạt vi phạm có thể lên đến 80 triệu đồng đối với cá nhân và gấp đôi mức phạt tiền này đối với tổ chức…

Đặc biệt, Bộ luật hình sự 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 đã quy định tại Điều 317 Tội vi phạm quy định về an toàn thực phẩm trong đó có quy định về hành vi sử dụng hóa chất cấm, chất kích thích và quy định rất cụ thể khung, khoản áp dụng. Với tội danh này, tùy thuộc vào tính chất, mức độ của hành vi mà mức hình phạt tiền từ 50 triệu đồng đến 200 triệu đồng hoặc phạt tù từ 1 năm đến 5 năm cho đến phạt tù từ 12 năm đến 20 năm.

Bảo Thoa - Đỗ Đạt

(Còn tiếp)