Vui Tết Xíp Xí của người Thái

	Bánh chưng chuối: Nét đặc sắc của người Thái
	Người Thái mang lễ hội miễn phí tới Việt Nam

Mường Lò - theo các nhà khoa học, đó là mảnh đất quần cư đầu tiên của người Thái đen khi vào Việt Nam. Các cụ già nơi đây cũng không nhớ tết Xíp Xí có tự bao giờ, chỉ biết rằng hàng năm bản Thái đều tổ chức Tết Xíp Xí một cách trang trọng, đầm ấm, vui tươi. Là tết lớn nhất của người Thái đen Mường Lò nên ngày 10 -13/7 Âm lịch, các bà, các mẹ, các chị trong mỗi gia đình đều chuẩn bị lá chuối rừng, gạo nếp, thịt gà, lạc... để làm món bánh Xíp xí (pảnh Xíp Xí), một loại bánh quan trọng nhất trong lễ tết này bánh Xíp Xí của người Thái đen Mường Lò.

Lễ cúng ruộng trong tết Xíp Xí.

Bánh Xíp xí 2 loại: một loại là “Pảnh cuổi”, bánh làm bằng gạo nếp nghiền với chuối tiêu, gói bằng lá chuối xôi chín; loại thứ 2 là “Pảnh cáy”, bánh có nhân làm từ đỗ xanh và thịt gà băm nhỏ với lạc, cũng được gói bằng lá chuối đồ chín. “Pảnh Xíp Xí – Bánh đôi” được gói 2 chiếc trên một tàu lá chuối sau đó xoắn giữa cặp đôi 2 chiếc vào với nhau, dùng một dây lạt buộc ở đầu. Trong ngày tết Xíp Xí, bánh này ngoài dùng làm lễ vật cúng ma nhà (Co lo hoóng), còn được người Thái dùng làm quà biếu bà con anh em trong dòng họ, biếu tặng khách quý.

Được chứng kiến và tham dự vào tết Xíp Xí của người Thái đen Mường Lò, chúng ta không chỉ cảm nhận các giá trị văn hóa hết sức đặc sắc qua văn hóa ẩm thực trong ngày tết của đồng bào mà còn hiểu được những giá trị nhân văn qua các nghi thức, nghi lễ, phong tục tập quán truyền thống. Tết Xíp Xí của người Thái Nghĩa Lộ bao giờ cũng gồm 2 phần: Lễ và hội.

Trong phần lễ có 5 lễ cúng. Lễ cúng ruộng “Tam tế ra” là lễ đầu tiên, được tổ chức cho cả bản hoặc mỗi gia đình. Mâm lễ gồm: 1 con gà, 1 đầu lợn, 1 bộ lục phủ ngũ tạng lợn, 2 gói xôi, bánh xíp xí, vòng bạc, vải sải… Mâm cúng được đặt ngang đầu ruộng của cả bản. Khi tiến hành nghi lễ, ông mo quay mặt hướng về phía cánh đồng, vái tứ phương cầu cho chúa trời, chúa đất phù hộ cho mưa thuận gió hòa, cho mùa màng tốt tươi, lúa không bị sâu bọ phá hoại, cây lúa cho hạt to, chắc, mẩy. Kết thúc lễ cúng, ông mo mang những nan đan cắm ở đầu ruộng với ý nghĩa bảo vệ cho đồng ruộng chống lại thú dữ phá hoại mùa màng và sâu bệnh hại.

Sau lễ cúng ruộng là lễ cúng tổ tiên. Gia đình nào có điều kiện thì sắm mâm lễ gồm đầu lợn, 1 bộ lục phủ ngũ tạng lợn, 2 gói xôi, bánh xíp xí, hoa quả… và mời ông mo hoặc bà mo về cúng để cảm ơn, nhắc nhớ lại công lao của tổ tiên, dòng họ, ông bà của họ hàng; cầu mong sự phù hộ, giúp đỡ để gia đình ngày càng làm ăn được nhiều may mắn, không ốm đau bệnh tật, chăn nuôi phát triển. Trong lễ cúng tổ tiên, gia đình nào không có điều kiện tổ chức lễ cúng to sẽ làm mâm cỗ với lễ vật chính là thịt vịt.

Những điệu xòe cổ mang đậm nét truyền thống văn hóa của dân tộc Thái Mường Lò (Yên Bái).

Vì vậy thịt vịt không thể thiếu và là nét ẩm thực đặc trưng riêng trong tết Xíp Xí của người Thái. Bên cạnh đó, con trâu là con vật quan trọng nhất trong sản xuất nông nghiệp của người Thái đen Mường Lò. Một năm cầy cấy vất vả trong dịp tết Xíp Xí đồng bào dân tộc Thái nơi đây cũng cho trâu được “ăn tết” bằng nghi thức cúng vía cho trâu “Tám khuôn quai”, cầu xin tổ tiên thần thánh che chở, bảo vệ cho trâu được khỏe mạnh để giúp đỡ gia đình trong sản xuất nông nghiệp.

Đặc biệt, trong ngày tết Xíp Xí, các cháu chắt nội ngoại sống gần nhà, ông bà sẽ mang những cặp bánh Xíp Xí mới nhất, ngon nhất cùng 1 bộ gan vịt (đó là phần mà đồng bào quan niệm là ngon nhất và quan trọng nhất) sang nhà ông bà chúc phúc mừng tuổi ông bà. Đáp lại tình cảm của các cháu, ông bà tặng mỗi cháu 2 cặp bánh Xíp Xí cầu mong cho các cháu luôn khỏe mạnh, ngoan ngoãn.

Cùng với các lễ cúng trên còn có lễ cúng họ ngoại và lễ cúng thần linh. Theo phong tục, người Thái dựng một cái lều ở sân cạnh nhà để thờ bố, mẹ vợ. Tết đến, họ mổ gà bày lễ cúng để cảm ơn công lao và cầu mong sự giúp đỡ phù hộ của họ nhà ngoại. Đối với các gia đình bố mẹ vợ vẫn còn thì tết Xíp Xí là dịp vợ chồng, con cái đưa nhau về thăm bố mẹ vợ để thể hiện lòng hiếu thảo và chúc tết bố mẹ cùng gia đình vợ.

Kết thúc tết Xíp Xí cổ truyền là nghi thức cúng then và xòe then (xe then) tại nhà Mo Then trong bản. Mọi người từ khắp nơi đều tập trung tại đây. Cùng với trò chơi ném còn, các trò chơi khác cũng được tổ chức liên tục trong những ngày tết như Tó mác lẹ, Hạn khuống (dành cho nam, nữ chưa chồng, chưa vợ hát giao duyên).

Người Thái tìm một bãi đất rộng làm một cái sàn, sau đó con gái chưa chồng lên sàn thêu, dệt, se tơ; còn con trai chưa vợ mang khèn, vè, sáo... đến hát xin lên sàn: Con trai hát: “Ở xa trông thấy lửa/ở xa trông thấy nước/ Trông thấy nước muốn ướm thử nước có sâu không/ thấy nước trong, anh muốn uống một ngụm/ thấy áo chàm anh muốn mặc thử ...”. Các chàng trai Thái vừa hát vừa leo lên sàn trò chuyện hát đối với các thiếu nữ. Cũng từ lễ hội mùa xuân này mà nhiều đôi đã nên vợ nên chồng và chung sống hạnh phúc với nhau.

Người Thái quan niệm dịp tết Xíp Xí gia đình nào càng mời được nhiều khách đến nhà thì càng nhiều may mắn nên dịp này đến thăm các gia đình người Thái ở đây, khách lạ cũng như khách quen đều được chủ nhà đón tiếp nồng hậu, chu đáo, được thưởng thức những món ăn đặc trưng, được vui hội múa xòe và đặc biệt khi ra về còn được chủ nhà biếu mỗi người 1 cặp bánh Xíp Xí. Tất cả những điều đó tạo nên một nét riêng, đậm bản sắc của tết Xíp Xí của đồng bào Thái Nghĩa Lộ - Mường Lò. Nếu có dịp, hãy một lần đến Mường Lò vào dịp tết Xíp Xí (14/7 Âm lịch), du khách sẽ cảm nhận được những nét đặc sắc, độc đáo, những giá trị tinh hoa còn được lưu giữ đến tận ngày nay trong các bản làng của người Thái đen Mường Lò, Yên Bái.

Tuấn Trần