Tiếp lửa truyền thống ở làng nghề sơn mài Hạ Thái

Giữ lửa từ những đôi tay tài hoa

Giữa nhịp sống hối hả của xã hội hiện đại, làng nghề sơn mài Hạ Thái vẫn vang vọng tiếng đục, tiếng chà nhịp nhàng trong những xưởng nhỏ ven làng. Ở đó, những người nghệ nhân, phần lớn đã gắn bó cả đời với nghề vẫn cần mẫn bên những lớp sơn, những tấm vóc, vẫn tỉ mỉ mài, vẽ… để tạo nên những tác phẩm tinh xảo.

Một trong những người góp công lớn trong việc gìn giữ và phát triển nghề sơn mài truyền thống của Hạ Thái là Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Hồi, người phụ nữ đã dành hơn 50 năm cuộc đời mình cho nghề.

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Hồi đã dành hơn 50 năm cho nghề. (Ảnh: Vũ Hậu).

Sinh ra trong gia đình có truyền thống làm nghề thợ vẽ, sơn mài, bà Hồi bén duyên với nghề từ năm 16 tuổi. Chỉ một năm sau, bà chính thức vào hợp tác xã làm việc, nơi nuôi dưỡng những thế hệ thợ đầu tiên của làng nghề.

“Lúc đó tôi chỉ làm các sản phẩm đơn giản như bàn cờ, album ảnh, chứ chưa có nhiều mẫu mã phong phú như bây giờ. Khi Hợp tác xã Sơn mài Hạ Thái giải thể năm 1991, tôi trở lại với ruộng đồng, nhưng niềm đam mê với nghề chưa bao giờ nguôi. Được bạn bè giúp đỡ, tôi quay lại với sơn mài vừa làm thuê vừa học hỏi, tích lũy vốn liếng và kinh nghiệm. Đến năm 2003, tôi quyết định khởi nghiệp bằng chính đôi tay của mình, mở xưởng sản xuất riêng”, bà Hồi nhớ lại.

Những năm tháng đầu tiên vô cùng khó khăn, có ngày hai vợ chồng phải đạp xe từ Hạ Thái lên phố cổ Hà Nội để giao hàng, giới thiệu sản phẩm. Thế nhưng bằng tình yêu nghề và lòng kiên trì, bà từng bước khẳng định tên tuổi của mình. Giờ đây, ở tuổi ngoài 70, nghệ nhân Nguyễn Thị Hồi có thể nhắm mắt cũng hình dung được quy trình sản xuất một bức tranh sơn mài với hơn 20 công đoạn tỉ mỉ: Từ xử lý cốt gỗ, hom vóc, sơn và mài nhiều lớp, đến trang trí bằng bạc, vàng, vỏ trứng…

“Một bức tranh đơn giản cũng phải làm từ 15 đến 30 ngày, còn tranh phức tạp thì có khi cả năm mới xong”, bà Hồi nói. Mỗi sản phẩm của bà đều chứa đựng tâm huyết và cá tính nghệ thuật riêng, khiến người xem cảm nhận được chiều sâu văn hóa trong từng đường nét.

Những nỗ lực ấy đã được ghi nhận xứng đáng. Năm 2006, bà trở thành một trong bốn nghệ nhân đầu tiên của làng được công nhận danh hiệu Nghệ nhân. Sau đó, bà liên tiếp nhận nhiều phần thưởng cao quý: Danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú do Chủ tịch nước phong tặng (2020), Kỷ niệm chương của Bộ Công Thương (2021), Bằng khen của UBND thành phố Hà Nội, danh hiệu Người tốt - Việc tốt tiêu biểu (2022)... Giờ đây, ở cương vị Chủ tịch Hội Sơn mài Hạ Thái, bà vẫn miệt mài truyền nghề cho lớp trẻ, mong muốn thắp lên tình yêu và niềm tự hào với nghề truyền thống quê hương.

Cũng như bà Hồi, nghệ nhân Vũ Huy Mến, người gắn bó lâu năm với nghề, khẳng định: “Sơn mài Việt là nghệ thuật độc đáo, không thể pha trộn hay nhầm lẫn với bất cứ dòng sơn nào khác trên thế giới. Ngày xưa, sơn mài là sản phẩm cao quý, dùng để tiến vua. Đến nay, chúng tôi vẫn giữ được tinh thần ấy trong từng tác phẩm”.

Đúng như lời ông nói, sản phẩm sơn mài Hạ Thái là kết tinh giữa chất liệu hội họa và bàn tay khéo léo của người nghệ nhân. Mỗi công đoạn, từ làm vóc, hom vải, đánh nền, vẽ, mài đến trang trí… đều đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ và óc sáng tạo. Chính quy trình cầu kỳ ấy đã tạo nên chiều sâu trong từng tầng màu sắc và độ bền bỉ của sản phẩm, khiến tranh sơn mài có sức sống lâu dài theo thời gian.

Hướng tới phát triển bền vững

Không chỉ mang giá trị thẩm mỹ, sản phẩm sơn mài Hạ Thái còn gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa tinh thần của người Việt. Từ những bộ hoành phi, câu đối trong đình chùa, đến hộp sơn, lọ hoa, khay trà… tất cả đều phản ánh tâm hồn, lối sống và tín ngưỡng dân gian. Bởi vậy, sơn mài không chỉ là một nghề, mà còn là một biểu tượng của văn hóa Việt Nam.

Dẫu vậy, hành trình giữ nghề của người dân Hạ Thái chưa bao giờ dễ dàng. Trong bối cảnh kinh tế thị trường, nghề sơn mài chịu ảnh hưởng khá lớn. Lực lượng kế cận ngày càng ít đi, vì nghề đòi hỏi sự kiên trì, tỉ mỉ, trong khi thu nhập không cao như các công việc khác. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của sơn công nghiệp giá rẻ, dễ thi công cũng khiến sơn mài truyền thống chịu nhiều cạnh tranh. Không ít người tiêu dùng chưa hiểu hết giá trị văn hóa - nghệ thuật của sơn mài thật, dẫn đến thị trường tiêu thụ bị thu hẹp.

Làng Hạ Thái được biết đến là cái nôi của nghề sơn mài độc đáo.

Nhận rõ những thách thức ấy, Hội làng nghề sơn mài Hạ Thái đã triển khai nhiều chương trình để “giữ lửa nghề” và tạo sức sống mới cho sản phẩm truyền thống. Hằng năm, làng tổ chức các lớp truyền dạy nghề cho thanh thiếu niên địa phương; hỗ trợ kinh phí, nguyên vật liệu để họ thực hành; đồng thời khuyến khích nghệ nhân trẻ tham gia hội chợ, triển lãm nhằm quảng bá sản phẩm và kết nối thị trường tiêu thụ.

Để tạo đầu ra ổn định cho sản phẩm, phần lớn các hộ sản xuất ở Hạ Thái đã liên kết thành các tổ hợp tác vừa chia sẻ nguồn nguyên liệu, máy móc, vừa chuẩn hóa quy trình sản xuất để đảm bảo chất lượng đồng bộ. Cách làm này không chỉ giúp tiết kiệm chi phí, mà còn nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm sơn mài trên thị trường.

Nhiều cơ sở đã mạnh dạn đầu tư, vượt qua các tiêu chuẩn kiểm định khắt khe để xuất khẩu. Phúc Cường Gallery là một ví dụ tiêu biểu. Đây là cơ sở đầu tiên trong làng xuất khẩu trực tiếp sản phẩm sơn mài sang châu Âu và Úc. Những bức tranh, bình hoa, hộp gỗ của Phúc Cường được ưa chuộng nhờ sự tinh tế và mang đậm hồn Việt. Ngoài ra, các sản phẩm nhỏ như trâm cài, lược, hoa sen trang trí cũng được tiêu thụ rộng rãi tại các nước châu Á.

Bên cạnh sản xuất, làng Hạ Thái còn kết hợp phát triển du lịch trải nghiệm, mở ra hướng đi mới cho nghề truyền thống. Một trong những cơ sở tiên phong là Dũng Dị Art Studio của nghệ nhân Trần Công Dũng. Mỗi ngày, studio này đón hàng trăm lượt khách, phần lớn là các bạn trẻ yêu thích nghệ thuật.

Tại đây, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng những bức tranh sơn mài tinh xảo, mà còn được tự tay thử sức với các công đoạn làm tranh từ hom vóc, đánh nền, đến mài, dát vỏ trứng. Trải nghiệm ấy giúp mọi người hiểu và trân trọng hơn công sức của người nghệ nhân, đồng thời gieo mầm tình yêu nghề trong thế hệ trẻ.

Ngày nay, sơn mài Hạ Thái không chỉ hiện diện trong những không gian văn hóa truyền thống, mà còn xuất hiện trong nhiều công trình hiện đại, trong quà tặng lưu niệm, trong các triển lãm mỹ thuật trong và ngoài nước. Những tác phẩm tinh xảo, đậm hồn dân tộc ấy chính là minh chứng cho sức sống bền bỉ của một làng nghề đã trải qua bao biến thiên của thời gian.

Người dân Hạ Thái hiểu rằng, để nghề tồn tại, phải vừa giữ gìn truyền thống, vừa mạnh dạn đổi mới. Vì thế, bên cạnh kỹ thuật cổ truyền, các nghệ nhân đã tiếp cận và ứng dụng công nghệ mới, kết hợp sơn ta với sơn hiện đại, sáng tạo mẫu mã phù hợp với thị hiếu thị trường mà vẫn giữ được hồn cốt của nghề.