Tạo lập một thiết chế tư pháp hiện đại, minh bạch

Chánh án Toà án Nhân dân tối cao Nguyễn Văn Quảng nhấn mạnh, sự hình thành Trung tâm tài chính quốc tế đòi hỏi một hệ thống giải quyết tranh chấp tương xứng về chuẩn mực, tốc độ và tính minh bạch. Các tranh chấp phát sinh tại trung tâm tài chính thường mang yếu tố quốc tế, liên quan đến các giao dịch đầu tư - kinh doanh phức tạp, giá trị lớn, do đó cần một tòa án vận hành theo các nguyên tắc của thông lệ quốc tế.

Chánh án Toà án Nhân dân tối cao Nguyễn Văn Quảng trình bày tờ trình. (Ảnh: QH)

Tòa án chuyên biệt được thiết kế nằm trong hệ thống Tòa án Nhân dân nhưng có cơ chế tổ chức và hoạt động linh hoạt hơn, được bổ sung quyền tự chủ về tố tụng, áp dụng các quy tắc tiên tiến nhằm đáp ứng yêu cầu của cộng đồng nhà đầu tư trong và ngoài nước.

Dự thảo Luật gồm 5 chương, 43 điều, quy định rõ nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy, thẩm quyền xét xử, thủ tục tố tụng, thi hành án, tiêu chuẩn của Thẩm phán và Thư ký, cùng các bảo đảm cần thiết để tòa án vận hành hiệu quả. Một Tòa án chuyên biệt sẽ được đặt tại Thành phố Hồ Chí Minh, có thẩm quyền giải quyết tranh chấp và yêu cầu phát sinh tại Trung tâm tài chính quốc tế của Thành phố Hồ Chí Minh và Đà Nẵng. Cơ cấu gồm Tòa sơ thẩm, Tòa phúc thẩm và bộ máy giúp việc.

Đáng chú ý, Thẩm phán có thể được bổ nhiệm từ ba nguồn: Thẩm phán Tòa án Nhân dân; luật sư, chuyên gia, trọng tài viên, giảng viên luật; và người nước ngoài. Với nguồn nhân lực đa dạng này, Tòa án chuyên biệt kỳ vọng có thể tiếp cận và xử lý hiệu quả các tranh chấp mang tính quốc tế.

Tờ trình nêu rõ, mô hình tòa án này sẽ vận hành theo các nguyên tắc then chốt: Thẩm phán xét xử độc lập; bảo đảm tranh tụng minh bạch và công bằng; thủ tục linh hoạt, tập trung vào hiệu quả và tốc độ; quyền tự định đoạt của các bên được tôn trọng tối đa.

Ngôn ngữ sử dụng trong phiên tòa là tiếng Anh hoặc tiếng Anh kèm tiếng Việt. Đặc biệt, dự thảo cho phép các bên lựa chọn pháp luật nước ngoài, tập quán thương mại quốc tế hoặc điều ước quốc tế khi có yếu tố nước ngoài - một bước đột phá nhằm tạo niềm tin cho nhà đầu tư. Bản án phúc thẩm là quyết định cuối cùng, không giám đốc thẩm, tái thẩm, phù hợp thông lệ của các tòa thương mại quốc tế.

Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội Hoàng Thanh Tùng báo cáo thẩm tra. (Ảnh: QH)

Thẩm tra nội dung này, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội Hoàng Thanh Tùng khẳng định sự cần thiết ban hành Luật, cho rằng hồ sơ dự án được chuẩn bị nghiêm túc, công phu, bám sát kết luận của cấp có thẩm quyền, phù hợp định hướng xây dựng một thiết chế tư pháp đạt chuẩn mực quốc tế.

Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội thống nhất đưa dự án Luật vào chương trình xem xét, thông qua theo thủ tục rút gọn tại Kỳ họp thứ 10, nhằm đáp ứng tiến độ triển khai Trung tâm tài chính quốc tế.

Về nội dung dự luật, cơ quan thẩm tra cơ bản nhất trí với phương án tổ chức, thẩm quyền và nguyên tắc hoạt động của Tòa án chuyên biệt như Tờ trình nêu. Đồng thời đánh giá cao định hướng áp dụng các nguyên tắc của hệ thống thông luật trong tố tụng, xem đây là giải pháp căn cốt nâng cao tính cạnh tranh quốc tế của tòa án.

Tuy nhiên, cơ quan thẩm tra đề nghị điều chỉnh khoản 2 Điều 5 về áp dụng pháp luật nội dung để bảo đảm nguyên tắc nền tảng của thương mại quốc tế: Tự do thỏa thuận lựa chọn pháp luật. Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội cho rằng việc tách riêng quy định về áp dụng pháp luật Việt Nam như dự thảo hiện hành dễ gây phân mảnh, thiếu logic và khác biệt với thực tiễn quốc tế.

Cơ quan thẩm tra cũng đề nghị bổ sung quy định rõ ràng hơn đối với trường hợp không xác định được pháp luật áp dụng theo thỏa thuận của các bên, chuyển sang pháp luật của quốc gia có mối liên hệ gắn bó nhất.

Liên quan đến việc loại trừ áp dụng pháp luật nước ngoài khi trái với trật tự công của Việt Nam, cơ quan thẩm tra đồng tình với khái niệm “trật tự công” - thuật ngữ phổ biến trong luật quốc tế - nhưng đề nghị cần giải thích thuật ngữ để bảo đảm minh bạch khi áp dụng. Bên cạnh đó, kiến nghị bỏ quy định cho phép các bên lựa chọn điều ước quốc tế mà Việt Nam chưa là thành viên, nhằm phù hợp với nguyên tắc chủ quyền của quốc gia trong lĩnh vực cam kết quốc tế.

Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV. (Ảnh: QH)

Về thủ tục tố tụng, Ủy ban Pháp luật và Tư pháp của Quốc hội cơ bản thống nhất với thiết kế mô hình rút gọn, linh hoạt nhưng đề nghị cụ thể hơn đối với một số quy định như: Quyết định giải quyết vụ việc; cơ chế giao nộp, trình bày và công bố chứng cứ; chứng cứ chuyên gia; biện pháp khẩn cấp tạm thời; thủ tục phúc thẩm; và thi hành bản án của Tòa án chuyên biệt. Những kiến nghị này nhằm bảo đảm tòa án không chỉ “mới” về hình thức tổ chức mà còn thực sự “mới” trong cách thức vận hành - theo đúng tinh thần minh bạch, chuẩn mực và cạnh tranh của một trung tâm tài chính quốc tế.

Về các vấn đề còn có ý kiến khác nhau, cơ quan thẩm tra đồng tình với Tòa án Nhân dân tối cao lựa chọn phương án thứ nhất ở cả hai vấn đề: Thành phần xét xử sơ thẩm - phúc thẩm và thẩm quyền bổ nhiệm Chánh án Tòa án chuyên biệt. Theo đó, sơ thẩm do một Thẩm phán xét xử, vụ việc phức tạp có thể lập Hội đồng 3 Thẩm phán; phúc thẩm do Hội đồng 3 Thẩm phán xét xử.

Về nhân sự, cơ quan thẩm tra ủng hộ giao Chánh án Tòa án Nhân dân tối cao bổ nhiệm Chánh án Tòa án chuyên biệt nhằm giữ sự thống nhất và đồng bộ quản lý trong hệ thống tòa án.

Việc ban hành Luật Tòa án chuyên biệt là bước đi quan trọng trong hành trình xây dựng Trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam - nơi không chỉ đòi hỏi cơ sở hạ tầng hiện đại, cơ chế tài chính thuận lợi mà còn cần một nền tư pháp mạnh, minh bạch, có khả năng đáp ứng chuẩn quốc tế. Luật dự kiến có hiệu lực từ ngày 1/1/2026.