Lễ nghi trong đám cưới xưa và nay

Tháng cuối năm luôn là thời điểm cao điểm cho mùa cưới tại Việt Nam, khi người người nhà nhà nhộn nhịp trong không khí chuẩn bị lễ cưới, từ đặt cỗ, chụp ảnh, gửi thiệp mời đến mừng cưới. Gia đình tôi cũng không ngoại lệ, khi chỉ trong vòng 2 tuần đã tham dự tới 6 đám cưới.Và giữa những tất bật ấy, chúng ta có cơ hội để nhìn lại, chiêm nghiệm về những biến đổi sâu sắc trong tục lệ cưới từ xưa tới nay.Dù thời gian trôi qua, xã hội thay đổi, một điều luôn bất biến - đó chính là hạnh phúc và sự gắn kết giữa hai con người trong hôn nhân.

Ảnh tư liệu về một đám cưới trên phố Hàng Bạc, Hà Nội năm 1955. Cô dâu mặc áo dài trắng, cầm hoa lay ơn, chú rể mặc vét. Ảnh: Đỗ Quốc Khánh.

Đám cưới xưa: Hôn nhân là câu chuyện của gia đình và lễ nghi

Trước thế kỷ 20, hôn nhân tại Việt Nam không chỉ là câu chuyện riêng của cô dâu, chú rể, mà còn là sự kiện trọng đại của cả gia đình, dòng họ. Các nghi lễ cưới hỏi thời đó rất phức tạp, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hóa Trung Hoa, và được gọi chung là “Lục lễ”. Quá trình này có thể kéo dài tới ba năm, gắn bó với màu đỏ - biểu tượng của sự may mắn.

Nạp thái: Đây là bước khởi đầu, khi nhà trai nhờ bà mối hỏi ý định gả con của nhà gái; Vấn danh: Đây là công đoạn xem xét ngày tháng năm sinh của đôi trai gái, chọn ngày lành tháng tốt cho hôn lễ; Nạp cát: Nhà trai mang lễ vật đính ước chính thức hỏi cưới cô gái; Nạp chinh/Nạp tệ: Ngày nay được gọi là ăn hỏi, nhưng trước đây thường đi kèm với “thách cưới.”; Thỉnh kỳ: Hai bên gia đình gặp nhau để thống nhất ngày cưới; Thân nghinh: Đón dâu về nhà chồng trong không khí trang trọng.

Trong xã hội truyền thống, cô dâu và chú rể thường chưa từng gặp mặt trước ngày cưới, vì hôn nhân là sự sắp đặt của gia đình. Tiến sĩ Nguyễn Hoài Phương, Trưởng Bộ môn Lịch sử Văn hóa tại Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội, giải thích: “Hôn nhân xưa là sự liên kết không chỉ của hai người, mà còn của hai gia đình, thậm chí hai dòng họ lớn. Điều này bảo đảm sự ổn định trong xã hội cũng như sự phát triển của gia tộc.”

Phong tục “thách cưới” và “ăn sêu” cũng là một phần quan trọng của nghi lễ. “Sêu” là lễ vật định kỳ mà chàng trai phải mang tới nhà gái trước khi kết hôn, như một sự đền bù công dưỡng dục cô dâu. Thách cưới thì là thỏa thuận về lễ vật mà chú rể cần có để được cưới cô dâu. Những nghi lễ như vậy từng rất phổ biến và mang ý nghĩa thử thách, đánh giá phẩm hạnh của chàng rể từ phía gia đình nhà gái.

Ngoài ra, lễ tổ tiên, một nghi thức không thể thiếu, đảm bảo sự kính trọng và ghi nhớ công ơn bậc trước.Cô dâu và chú rể đều phải thực hiện nghi lễ ở cả hai bên nhà, thể hiện lòng hiếu thảo và đạo nghĩa.

Đám cưới thời bao cấp - đơn giản nhưng gắn bó.Sang thế kỷ 20, Việt Nam trải qua nhiều biến động lịch sử, ảnh hưởng mạnh mẽ đến đám cưới truyền thống.Dưới cái bóng của thời bao cấp, các lễ cưới vẫn diễn ra nhưng với hình thức đơn giản hơn, mặc dù ý nghĩa thiêng liêng vẫn được giữ gìn.

Ông Quang, một cư dân Đống Đa, Hà Nội, kể lại đám cưới vào năm 1968 với vợ quen nhau tại nơi làm việc. Dù thiếu thốn, các nghi lễ như dạm ngõ, ăn hỏi và đón dâu đều được thực hiện đầy đủ. Tất cả đều đơn giản vì hạn chế của tem phiếu - từ bánh kẹo, thuốc lá cho đến những chiếc chiếu, tấm chăn màn - đều được phân phối nhanh chóng và có giới hạn.

“Vợ chồng tôi khi ấy phải thuê trang phục cưới - vest cho tôi và áo dài trắng với hoa lay-ơn cho cô dâu,” ông Quang nhớ lại. “Đám cưới chỉ gói gọn trong 1 ngày và không phải mời nhiều khách, chi phí cho một buổi lễ không nhiều nhưng rất đáng nhớ,” bà Thủy, cưới năm 1975, bổ sung.Mọi người thời đó thường mừng cưới bằng hiện vật hay những khoản tiền nhỏ nhưng rất quý. Những tấm ảnh cưới, dù không nhiều, nhưng là những kỷ vật quý giá.

Đổi thay trong đám cưới hiện đại.Bước vào thế kỷ 21, đám cưới đã chuyển mình mạnh mẽ, mang nét hiện đại, phóng khoáng. Nhiều gia đình chọn tổ chức đám cưới tại các trung tâm tiệc cưới, thay vì tại gia, phần do diện tích nhà ở hạn chế, phần vì nhu cầu về tính thẩm mỹ và tiện lợi. Các nghi lễ cơ bản như lễ dạm ngõ, lễ ăn hỏi, và lễ cưới vẫn được duy trì nhưng có sự thay đổi về khoảng cách và thời gian tổ chức, giúp phù hợp hơn với cuộc sống hiện đại bận rộn.

Ngay từ những năm 1990 -2000, làn sóng văn hóa Hồng Kông đã làm ảnh hưởng mạnh mẽ đến phong cách đám cưới Việt Nam.Chiếc váy cưới phương Tây, nhất là kiểu tùng phồng lộng lẫy đã trở thành xu hướng phổ biến cho hầu hết các cô dâu.“Những bộ phim Hồng Kông nổi tiếng đã trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều người trẻ vào thời điểm ấy, từ cách trang điểm cho đến trang phục trong ngày trọng đại,” cô Quỳnh Mai, người đã kết hôn năm 2001, chia sẻ.

Các nghi lễ truyền thống vẫn được giữ nguyên, nhưng khoảng cách thời gian giữa các nghi lễ thường chỉ còn khoảng một tháng. Những nghi thức như cúng tổ tiên tại nhà trai và nhà gái vẫn được duy trì, thể hiện lòng kính trọng với cội nguồn của cả hai dòng họ.

Những thay đổi rõ rệt nhất có lẽ là ở khâu tổ chức tiệc cưới. Ngày nay, tiệc cưới cầu kỳ hơn với các yếu tố hiện đại như trang trí hoa tươi, ánh sáng đẹp mắt, và các nghi thức trao nhẫn, cắt bánh cưới hay uống rượu vang theo phong cách phương Tây. Sự pha trộn giữa văn hóa Đông - Tây đã giúp tạo nên một diện mạo mới mẻ cho đám cưới ở Việt Nam.

Xu hướng kết hợp truyền thống và hiện đại

Trong dòng chảy của sự đổi thay, không ít các cặp đôi chọn cách kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, tạo nên một bản sắc đặc biệt cho hôn lễ của mình.Thảo và chồng, vốn là người dân tộc Dao và Giáy, đã lựa chọn ba bộ trang phục cưới khác nhau để lưu giữ lại kỷ niệm cho ngày trọng đại của mình."Chúng tôi muốn lưu giữ lại nét đẹp truyền thống của từng dân tộc trong bộ trang phục cưới, để tôn vinh cội nguồn," Thảo nói.

Nhiều cặp đôi khác cũng chọn cách tái hiện văn hóa xưa trong ảnh cưới của mình, từ áo Giao Lĩnh, áo Nhật Bình đến áo dài truyền thống - tất cả đều được chia sẻ rộng rãi trên mạng xã hội, nhận được nhiều lời khen ngợi và chúc phúc. Những bộ ảnh này không chỉ làm sống lại những giá trị văn hóa đẹp đẽ của dân tộc mà còn góp phần nhắc nhở, bảo tồn cho thế hệ mai sau.

Mặc dù xã hội thay đổi, các nghi lễ cưới có sự biến đổi và cách tân để phù hợp với nhịp sống hiện đại, nhưng đám cưới vẫn giữ được cốt lõi của nó: Là minh chứng cho tình yêu, sự hòa hợp giữa hai con người. Như Tiến sĩ Nguyễn Hoài Phương nhận định, văn hóa vừa là sự tiếp nhận, vừa là sự sáng tạo và chọn lọc những gì phù hợp. Qua hơn một thế kỷ, đám cưới Việt Nam đã chứng kiến những đổi thay lớn lao, từ ảnh hưởng của văn hóa phương Tây đến sự gia tăng về mặt kinh tế, nhưng điều không thay đổi chính là sự gắn kết giữa con người với con người, giữa các thế hệ trong gia đình. Ngày nay, mỗi đám cưới vẫn là một dịp để khẳng định tình yêu và mối liên kết bền chặt trong cộng đồng, một minh chứng cho việc tình cảm giữa hai người vẫn luôn là điều quan trọng nhất, bất kể lễ nghi có biến đổi ra sao.

Kim Quyên