Kỳ 1: Từ thực tế tham gia giao thông ai cũng muốn “tiến nhanh, về nhanh”

“Thành phố là cuốn sách mở”, bởi vậy, giao thông không chỉ là câu chuyện của đường sá và phương tiện, mà còn là “tấm gương” phản chiếu văn hóa ứng xử đô thị. Tại Hà Nội, từ tiếng còi inh ỏi, cảnh “mạnh ai nấy đi”, xe máy lấn làn ô tô, ô tô lấn làn xe máy… cho đến những hành vi vi phạm luật giao thông, tất cả không còn là hiện tượng đơn lẻ, mà đã trở thành những “vết sẹo” dai dẳng trên hành trình xây dựng một Thủ đô văn minh. Bàn về văn hóa giao thông lúc này không chỉ để cảnh báo, mà còn để soi rọi ý thức, thúc đẩy sự thay đổi từ từng cá nhân đến cả cộng đồng.

Văn hóa… “hở” chỗ nào là chen vào chỗ đó

Từng nhiều năm sinh sống ở nước ngoài, điều khiến tôi ghi nhớ nhất chính là văn hóa giao thông. Ở Ba Lan và nhiều quốc gia châu Âu, dù đường rộng, người thưa, nhưng một khi đã tham gia giao thông thì rất hiếm khi có vi phạm. Đèn đỏ là dừng kể cả khi không có bóng dáng cảnh sát giao thông. Thậm chí nếu đường phía trước bị ùn tắc, họ cũng không lấn sang làn đường trống vốn không dành cho mình.

Còn ở ta, do mật độ phương tiện quá đông, cộng thêm ý thức chấp hành còn kém, nên giao thông trở thành cảnh tượng “mạnh ai nấy đi”. Bất kể giờ cao điểm hay thấp điểm, trên nhiều tuyến đường đã được phân làn như Nguyễn Trãi, Láng, Nguyễn Chí Thanh…, cảnh xe máy lấn làn ô tô, ô tô lấn làn xe máy vẫn diễn ra phổ biến.

Dòng người và phương tiện chen chúc di chuyển trên đường.

Ngay tại Hà Nội, bất kể giờ cao điểm hay thấp điểm, chỉ cần dạo một vòng các tuyến phố lớn như Nguyễn Trãi, Nguyễn Chí Thanh, Láng..., những con đường đã được phân làn rõ ràng, dễ dàng nhận thấy cảnh người tham gia giao thông không tuân thủ Luật Giao thông vẫn diễn ra phổ biến. Đặc biệt là với người điều khiển xe máy: dù là giờ nào, họ vẫn phóng nhanh, vượt ẩu, gần như không hề để tâm đến làn đường quy định. Với người điều khiển ô tô, ý thức có phần tốt hơn - một phần do lo ngại bị “phạt nguội” - nên vào giờ thấp điểm, phần lớn vẫn tuân thủ luật. Thế nhưng, chỉ cần gặp cảnh ùn tắc hoặc giờ cao điểm, mọi thứ lại trở về “trạng thái ban đầu”: có chỗ hở là lách, có làn nào là chen.

Lý giải từ góc độ ý thức: Hà Nội là đô thị lớn, nơi tập trung đông người dân từ nhiều địa phương về học tập, làm việc. Việc một bộ phận người không hiểu luật hoặc có ý thức kém là điều dễ thấy. Nhưng đáng lo ngại hơn, ngay cả những người có trình độ, có hiểu biết - công chức, viên chức - cũng không ít người vẫn thản nhiên vi phạm Luật Giao thông như một thói quen.

Nhà giáo Trần Bá Giao - nguyên Phó Chánh Thanh tra Bộ Giáo dục và Đào tạo, chia sẻ: “Hơn 20 năm qua, tôi đã viết rất nhiều bài về giao thông Hà Nội và nhận thấy thực trạng hiện nay có nhiều bất cập. Trước hết là nề nếp chấp hành pháp luật chưa cao; chen lấn, tranh đường xảy ra thường xuyên. Nghịch lý là nhiều khi, người chấp hành đúng lại bị coi là ‘hâm’, bị mắng chửi. Không dừng lại ở đó, ứng xử côn đồ trên đường đang trở nên phổ biến bắt nguồn từ sự thiếu kiểm soát cảm xúc, suy giảm ý thức pháp luật và đặc biệt là sự xuống cấp của văn hóa giao thông. Những hành vi này gây ra hậu quả nghiêm trọng không chỉ với nạn nhân mà còn tác động tiêu cực đến toàn xã hội”.

Cảnh dừng chờ đền đỏ thường thấy ở Thủ đô trong khung giờ cao điểm.

Khi văn hóa “đi tắt, vượt nhanh” dần trở thành một “chuẩn mực ngầm”, thì hành vi đúng luật lại bị xem là… bất tiện. Đây chính là gốc rễ của sự xuống cấp trong văn hóa giao thông đô thị, nơi mà tuân thủ trở thành ngoại lệ, còn vi phạm lại là điều phổ biến.

Nhà giáo Trần Bá Giao chia sẻ: “Thực tế đường phố Hà Nội đã chứng minh nhận định này. Tôi từng chứng kiến không ít trường hợp xe máy vô tư leo lên vỉa hè, bất chấp người đi bộ; ô tô thì dừng đỗ sai quy định, chiếm hết lòng đường, vỉa hè, gây ách tắc cục bộ. Thậm chí, tình trạng vượt đèn đỏ, lạng lách, đánh võng vẫn diễn ra thường xuyên bất chấp sự có mặt của lực lượng chức năng hay hệ thống camera giám sát”.

Hạ tầng lỗi một… ý thức lỗi mười

Theo đại diện Sở Xây dựng Hà Nội, tính đến đầu năm 2025, toàn thành phố ghi nhận tổng cộng 37 điểm và trục tuyến thường xuyên xảy ra ùn tắc giao thông. Trong đó, 20 điểm là tồn đọng từ năm 2024 chuyển sang và 17 điểm mới phát sinh, gồm 5 điểm cố định và 12 trục tuyến mới.

Trước thực trạng này, trong quý I/2025, Sở Xây dựng đã phối hợp với Công an thành phố tiến hành kiểm tra hiện trạng, đánh giá nguyên nhân và đề xuất phương án xử lý. Mục tiêu là phân loại mức độ nghiêm trọng, sắp xếp thứ tự ưu tiên và tập trung nguồn lực vào những điểm nóng có nguy cơ ùn tắc cao.

Theo thống kê, mật độ phương tiện cá nhân tại Hà Nội đang ở mức báo động. Với hơn 8 triệu phương tiện các loại (tính đến năm 2025)

Trong đó, Sở Xây dựng và Công an thành phố Hà Nội đã thống nhất tập trung xử lý các điểm, tuyến đường ùn tắc mới phát sinh trong năm 2025, đồng thời sắp xếp thứ tự ưu tiên can thiệp. Đến nay, mới chỉ có 2/37 điểm ùn tắc được xử lý, trong khi một tuyến ùn tắc mới lại phát sinh. Riêng trong quý I/2025, Sở đã tiếp nhận tới 188 kiến nghị liên quan đến tổ chức giao thông cho thấy áp lực và kỳ vọng từ phía người dân là rất lớn.

Theo chuyên gia giao thông Nguyễn Hữu Đức, bài toán giao thông Hà Nội là một bài toán đa chiều, không thể giải quyết bằng một vài biện pháp đơn lẻ. Những nguyên nhân cốt lõi bao gồm: quy hoạch đô thị chưa theo kịp tốc độ gia tăng dân số và phương tiện; hạ tầng còn nhiều hạn chế; và đặc biệt là ý thức chấp hành pháp luật của một bộ phận người dân còn thấp.

Thống kê cho thấy, Hà Nội hiện có hơn 8 triệu phương tiện (tính đến năm 2025), trong đó phần lớn là ô tô và xe máy, gây áp lực cực lớn lên hệ thống hạ tầng vốn đã quá tải. Trong khi đó, các loại hình giao thông công cộng như xe buýt nhanh BRT, đường sắt đô thị vẫn chưa đủ sức hấp dẫn để thay thế phương tiện cá nhân, do tốc độ phát triển chậm và mạng lưới chưa hoàn chỉnh.

Thực tế, những năm gần đây, Hà Nội đã trở thành đô thị dẫn đầu cả nước về phát triển hạ tầng giao thông. Tuy nhiên, tăng dân số cơ học quá nhanh, cộng thêm năng lực vận hành của giao thông công cộng còn hạn chế, khiến tình trạng ùn tắc ngày càng nghiêm trọng. Một thực tế khác cũng cần nhìn nhận, là áp lực thời gian từ các cơ quan đơn vị – nơi áp dụng chấm công vân tay, khoán doanh thu… khiến nhiều công chức, viên chức, người lao động buộc phải tìm cách rút ngắn thời gian di chuyển bằng mọi giá, kể cả vi phạm luật giao thông.

Tuy nhiên, đó vẫn chỉ là những yếu tố mang tính khách quan. Căn nguyên sâu xa nhất vẫn nằm ở ý thức người tham gia giao thông khi không ít người xem việc vi phạm là điều "bình thường", và văn hóa chấp hành luật chưa trở thành thói quen.

Mặc dù đã có biển báo phân làn, nhưng hàng chục xe máy vẫn "vô tư" đi vào làn dành riêng cho ô tô.

Theo ông Nguyễn Hoàng Hải - Phó Giám đốc Ban Duy tu các công trình giao thông (Sở Xây dựng Hà Nội), dù đã bố trí đầy đủ hệ thống biển báo cấm dừng, đỗ xe, tình trạng phương tiện đỗ sai quy định dọc hai bên tuyến đường vẫn diễn ra phổ biến. Thực trạng này không chỉ cản trở dòng phương tiện, mà còn làm giảm hiệu quả vận hành của làn hỗn hợp nói riêng và toàn tuyến nói chung. Nguy hiểm hơn, việc dừng đỗ bừa bãi còn tiềm ẩn nguy cơ tai nạn – khi các phương tiện khác buộc phải lách, tránh đột ngột, gây mất an toàn.

Tuy nhiên, thách thức không chỉ nằm ở ý thức người tham gia giao thông. Một phần nguyên nhân đến từ thiếu đồng bộ trong quy hoạch và triển khai các giải pháp tổ chức giao thông. Việc thay đổi thói quen di chuyển của hàng triệu người dân là một quá trình dài hơi, đòi hỏi sự tuyên truyền liên tục, hướng dẫn rõ ràng và có tính cưỡng chế ngay từ đầu. Nếu chỉ dừng lại ở việc cắm biển báo, mà không đi kèm các biện pháp xử lý kiên quyết trong giai đoạn đầu, thì hiện tượng “nhờn luật” là điều khó tránh.

Một ví dụ điển hình là tuyến đường Nguyễn Trãi dù vào giờ cao điểm, nếu các phương tiện tuân thủ đúng làn đường, thì tình trạng ùn tắc chỉ ở mức cục bộ, hoàn toàn có thể kiểm soát. Điều này cho thấy, nếu ý thức được nâng lên và quy định được thực thi nghiêm túc, giao thông vẫn có thể vận hành ổn định ngay cả trên các tuyến trọng điểm.

Minh Phương - Hoàng Duy

(Còn nữa)