Tự do ngôn luận đi kèm trách nhiệm thông tin

Hai vụ việc liên tiếp tại Hà Nội vừa qua - một clip trên TikTok vu khống chuyện “xẻ rừng phòng hộ để bán” ở xã Xuân Mai và tin đồn “học sinh suýt bị bắt cóc” tại phường Hà Đông - đã được cơ quan công an xác minh là sai sự thật. Điểm chung của cả hai trường hợp là nội dung ban đầu kích hoạt cảm xúc rất mạnh, lan truyền nhanh chóng, tạo dư luận hoang mang trước khi bất kỳ quy trình kiểm chứng nào kịp diễn ra. Khi các kết luận chính thức được công bố và bài đăng bị gỡ bỏ, dư chấn tâm lý, sự nghi kỵ và tổn hại uy tín đối với tổ chức, cá nhân liên quan vẫn âm ỉ tồn tại. Đây không chỉ là chuyện “một bài đăng” mà là vấn đề kỷ luật thông tin và trách nhiệm công dân trong kỷ nguyên số.

Trong vụ việc tại xã Xuân Mai, một tài khoản TikTok đăng video gắn với địa danh cụ thể - đỉnh Bình Hương, khu Suối Dọc, thôn Núi Bé - kèm nhận định “có người chống lưng”. Sự xác thực bề ngoài nhờ chi tiết địa điểm khiến nhiều người dễ tin; song kết quả làm việc với cơ quan công an cho thấy nội dung là bịa đặt. Chủ tài khoản thừa nhận sai phạm, gỡ clip và bị xử phạt hành chính theo quy định về cung cấp, chia sẻ thông tin giả mạo, sai sự thật.

Ở Hà Đông, câu chuyện “học sinh lớp 6 suýt bị kéo lên ô tô giữa khu dân cư lúc 13h30 cũng nhanh chóng được chia sẻ trên mạng xã hội, đẩy nỗi sợ của phụ huynh lên cao. Quá trình xác minh với nhà trường, học sinh và phụ huynh cho thấy không hề có vụ việc; thông tin xuất phát từ sự tưởng tượng của cháu nhỏ và sự cả tin của người lớn. Chủ tài khoản đã gỡ bài và cam kết không tái phạm.

Cán bộ Công an xã Xuân Mai làm việc với người đã đăng thông tin sai sự thật trên mạng xã hội.

Khi đặt hai trường hợp cạnh nhau, có thể thấy công thức hình thành tin giả thường lặp lại: mồi câu cảm xúc mạnh như phẫn nộ trước nạn tàn phá rừng hoặc sợ hãi vì trẻ em bị đe dọa; lớp vỏ “chân thực” nhờ nêu giờ giấc, địa danh, tên trường; và nhịp khuếch tán theo cơ chế phần thưởng của thuật toán - nội dung giật gân được ưu tiên hiển thị, bình luận và chia sẻ. Tốc độ truyền đi của những đoạn văn nghìn chữ hay mẩu video vài chục giây luôn vượt xa tốc độ thẩm tra sự thật. Khi đính chính xuất hiện, sự chú ý của đám đông đã chuyển sang câu chuyện khác, để lại một khoảng trống niềm tin và môi trường dư luận dễ bị thao túng.

Cần thẳng thắn rằng không phải ai đăng tin sai cũng mang chủ ý xấu. Có người “nghe kể lại”, có người tin rằng “đăng lên để cảnh báo cho nhanh”. Nhưng pháp luật xử lý theo hành vi và hậu quả xã hội của hành vi đó. Một nội dung sai sự thật đạt đến lượng người xem lớn, dẫn đến tâm lý bất an, bôi nhọ danh dự hay xâm hại uy tín cơ quan, tổ chức, là đủ để cấu thành vi phạm. Nguyên tắc căn bản của tự do ngôn luận là đi kèm trách nhiệm, và ranh giới pháp lý đã được đặt ra rõ ràng trong các nghị định liên quan đến bưu chính, viễn thông và công nghệ thông tin.

Tác động của tin giả không dừng lại ở những cú sốc tức thời. Nó bào mòn ba sợi dây liên kết quan trọng trong đời sống cộng đồng. Trước hết là niềm tin vào các thiết chế quản lý: Một clip vu khống có thể khiến dư luận hoài nghi cả hệ thống bảo vệ tài nguyên dù thực tế không có sự việc. Kế đến là trật tự an ninh ở cấp khu dân cư: tin đồn bắt cóc dễ kích hoạt phản ứng cực đoan, suy đoán và quy chụp, gây tổn hại tới những người vô tội. Sau cùng là thói quen thông tin của mỗi người: càng nhiều lần “tin ngay, chia sẻ ngay”, xã hội càng dành chú ý cho điều giật gân thay vì sự thật đã được xác minh.

Ứng xử trước vấn nạn này không thể chỉ trông chờ ở một mệnh lệnh hành chính đơn lẻ. Kinh nghiệm từ hai vụ việc cho thấy phản ứng nhanh, minh bạch và quyết liệt của lực lượng chức năng có ý nghĩa như một “thuốc giải” hiệu quả. Công khai quá trình xác minh, thông tin kịp thời, áp dụng chế tài đúng căn cứ pháp luật sẽ thu hẹp không gian sống của tin đồn.

Cùng lúc, các nền tảng mạng xã hội cần chia sẻ trách nhiệm: khi hệ thống phát hiện nội dung có dấu hiệu rủi ro cao - đặc biệt liên quan trẻ em, an ninh trật tự, danh dự cá nhân - cần áp dụng cơ chế giảm lan truyền tạm thời, gắn nhãn cảnh báo “chưa kiểm chứng” và phối hợp nhanh với cơ quan quản lý địa phương để xử lý.

Giáo dục năng lực số cho học sinh và phụ huynh cũng là tuyến phòng thủ bền vững. Trẻ em cần được hướng dẫn phân biệt đâu là sự kiện, đâu là ý kiến, cách tìm nguồn sơ cấp và đối chiếu nhiều nguồn trước khi tin. Các em cũng cần được khuyến khích nói thật, biết chịu trách nhiệm với lời kể của mình; người lớn cần lắng nghe và kiểm chứng thay vì vô thức biến một câu chuyện tưởng tượng thành “bằng chứng” lan truyền trên mạng. Ở phía truyền thông, vai trò “bộ lọc chuyên nghiệp” phải được phát huy: thẩm định thông tin, đặt câu hỏi đúng, dùng ngôn ngữ chính xác, tránh vô tình khuếch đại tin đồn bằng các tiêu đề giật gân.

Quan trọng nhất, mỗi công dân nên tự xây “miễn dịch thông tin” cho chính mình. Trước một nội dung gây sốc, hãy chậm lại một nhịp để tự vấn: nguồn là ai, có bằng chứng gốc hay chỉ là lời kể lại, cơ quan chức năng đã lên tiếng hay chưa. Khi thiếu các tiêu chí tối thiểu ấy, hành động an toàn và có trách nhiệm nhất là không chia sẻ. Nếu lỡ chia sẻ và sau đó biết là sai, việc gỡ bỏ và xin lỗi công khai là cách phục hồi niềm tin giản dị mà hiệu quả.

Công an thành phố Hà Nội khuyến cáo người dân thận trọng khi viết bài, bình luận, chia sẻ các thông tin chưa được xác thực; tôn trọng danh dự và uy tín của cá nhân, tổ chức; báo ngay cho lực lượng chức năng khi phát hiện dấu hiệu bất thường ngoài đời thực; đồng thời chấp hành quy định pháp luật về xử phạt hành vi cung cấp, chia sẻ thông tin giả mạo, sai sự thật - bao gồm buộc gỡ bỏ nội dung vi phạm và xử lý nghiêm khi gây hậu quả nghiêm trọng. Những khuyến cáo này không chỉ là nhắc nhở pháp lý khô khan mà còn là tiêu chuẩn đạo đức thông tin tối thiểu để gìn giữ sự an toàn và lành mạnh của không gian số.