Nữ nghệ nhân miệt mài giữ lửa ca trù truyền thống

Hành trình hồi sinh di sản, truyền lửa cho thế hệ trẻ

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam lớn lên trong thế giới âm nhạc truyền thống được thấm đẫm từ những tiếng đàn đáy, tiếng phách vọng bên mái đình xưa. Ba đời nối tiếp trong gia đình bà gắn bó với nghệ thuật ca trù - từ cụ tổ Nguyễn Thị Hồng, người từng được mệnh danh là “Bà chúa Ca trù” triều Nguyễn, đến mẹ bà - cụ Nguyễn Thị Chản, một ca nương nổi tiếng tại vùng đất Đan Phượng. Đó là một gia tài văn hóa quý giá, nhưng cũng là trách nhiệm để bà Tam giữ gìn và phát triển nghề truyền thống của gia đình.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam miệt mài giữ lửa ca trù truyền thống.

Chia sẻ với chúng tôi, bà Tam bồi hồi nhớ lại: “Từ thuở nhỏ, ký ức tôi đã đan xen trong tiếng phách leng keng, tiếng đàn đáy ngân nga trong những lễ hội, những ngày hội làng. Tuổi thơ của tôi là những khoảnh khắc ngồi bên góc sân đình, mắt chăm chú theo dõi mẹ biểu diễn. Đêm đêm, trong ánh đèn dầu, tôi say sưa nghe điệu Bắc phản, Giai, Tỳ bà… Những âm thanh ấy thấm vào tâm hồn tôi tự nhiên như hơi thở, không cần giấy bút, cũng chẳng qua giáo trình nào cả. Tôi học bằng cảm nhận, bằng trái tim và sự nhạy bén của đôi tai”.

Khi xã hội hiện đại và sự ồn ào của thời đại mới dần làm lu mờ những giá trị truyền thống, ca trù từng đứng trước nguy cơ mai một. Nhiều người coi đây là nghệ thuật lỗi thời, kén người nghe và kén cả người học. Nhưng với bà Tam, đó lại là thử thách lớn để một lần nữa thổi bùng ngọn lửa di sản, bà không lùi bước, mà kiên trì từng ngày để gìn giữ và lan tỏa ca trù ngay chính quê hương mình.

Theo lời bà Tam, đã từng có một khoảng thời gian dài hát ca trù tưởng như thất truyền trên quê hương. Năm 2003, bà Tam mở lớp dạy ca trù cho các bạn trẻ trong xóm. Ban đầu, học trò đến lớp không nhiều và phần lớn chỉ đơn thuần là tò mò, chưa thực sự đam mê. Tuy nhiên, bằng nghị lực, kết hợp với những người có chung tâm huyết trên địa bàn, việc khôi phục hát ca trù đã dần thu được những hiệu quả nhất định. Đích thân bà Tam đã đứng ra tổ chức lớp học, dạy hát.

Những ngày đầu mới thành lập, lớp học rất ít thành viên, nhưng với sự nhiệt huyết truyền nghề của bà Tam, đến nay lớp học thu hút rất đông học viên. Đặc biệt nhất, có nhiều học viên đã ngoài 60 tuổi vẫn mê nhịp trầu, hằng tuần chăm chỉ, tối tối rủ nhau đến nhà bà Tam học hát. Học viên ít tuổi nhất là những cháu bé mới 10 tuổi, đang học tiểu học. Cứ thế, đều đặn hằng tuần, lớp học lại văng vẳng tiếng hát, tiếng phách, tiếng trống, tiếng đàn ngân nga, trầm bổng.

Bà Tam không chỉ dạy họ hát, mà còn truyền cảm hứng qua từng câu chuyện, từng kỹ thuật, từng nhịp phách, những điều tưởng như nhỏ nhặt nhưng lại là cốt lõi tạo nên hồn cốt của ca trù. Từ cách ngồi sao cho đúng phong thái, cách lấy hơi, nhả chữ cho chuẩn xác, đến từng chi tiết nhỏ nhất trong cách buông câu, bà đều chăm chút tỉ mỉ như một nghệ nhân truyền nghề xưa. Theo bà Tam, phần khó nhất trong quá trình truyền dạy chính là cách hướng dẫn học viên “ghép nhịp phách” và “ngắt nghỉ” sao cho hài hòa, chuẩn mực.

“Ca trù không chỉ đơn thuần là hát, mà còn là nghệ thuật của tiết tấu, nhịp điệu. Nếu một câu hát không khớp nhịp phách, hoặc ngắt nghỉ sai chỗ, thì cả bài biểu diễn có thể mất đi sự linh hoạt, duyên dáng vốn có. Vì thế, tôi luôn dành nhiều thời gian và công sức để giúp từng học trò cảm nhận được những ngắt nghỉ tinh tế, cách vận dụng nhịp phách một cách linh hoạt mà vẫn giữ được bản chất cổ truyền”, bà Tam cho biết.

Nhờ vậy, lớp học dần trở thành nơi nuôi dưỡng tình yêu ca trù, khiến những học viên trẻ ngày một say mê, gắn bó. Hàng trăm học trò đã trưởng thành, nhiều người trong số đó trở thành ca nương, kép đàn biểu diễn chuyên nghiệp tại các liên hoan nghệ thuật trong và ngoài Hà Nội, góp phần quảng bá ca trù đến rộng rãi hơn với công chúng.

Để giai điệu ca trù mãi vang xa

Điểm đặc biệt của bà Tam là không chỉ đảm nhiệm vai trò “đào nương” - người hát, mà còn kiêm luôn vai trò kép đàn. Một mình bà có thể trình diễn trọn vẹn một tiết mục ca trù, từ tiếng đàn đáy mượt mà, tiếng phách uyển chuyển đến giọng ca truyền cảm, tạo nên một tổng thể hoàn chỉnh.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam chính là cầu nối vững chắc giữa quá khứ và hiện tại đưa giai điệu ca trù vang xa, sống mãi trong hôm nay và mai sau.

Hành trình ấy không chỉ là câu chuyện giữ gìn một di sản, mà còn là minh chứng sống động cho sức mạnh của lòng nhiệt huyết và sự kiên trì trong việc truyền lửa văn hóa cho thế hệ trẻ. Bà Nguyễn Thị Tam - người nghệ nhân nhỏ bé giữa đời thường đã, đang và sẽ tiếp tục là cây cầu nối giữa quá khứ và tương lai của ca trù, giữ cho tiếng đàn đáy, tiếng phách leng keng không bao giờ tắt giữa lòng Hà Nội.

Với những cống hiến không ngừng nghỉ, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam đã được ghi nhận bằng nhiều danh hiệu cao quý: Nghệ nhân Dân gian năm 2013, Nghệ nhân Ưu tú năm 2015 và Nghệ nhân Nhân dân năm 2023, đó là những phần thưởng xứng đáng cho một người luôn đồng hành cùng sự sống còn của nghệ thuật truyền thống.

Thế nhưng, đối với bà Tam, vinh quang lớn nhất không nằm ở những tấm huy chương hay danh hiệu mà chính là ánh mắt rực sáng say mê của các học trò, là những tiếng đàn, tiếng hát vang lên khắp các đình làng, hội quán nơi quê hương. Bà luôn ấp ủ một ước mơ đặc biệt: Được nhìn thấy những khán giả ngồi trên thuyền giữa dòng sông Hương, hòa mình vào giai điệu đàn đáy, dưới ánh đèn lồng lung linh, nơi nghệ thuật không chỉ là biểu diễn, mà còn là trải nghiệm sâu sắc.

Dù chưa thực hiện trọn vẹn mong muốn ấy, bà vẫn kiên trì từng ngày, từng bài ca, từng nhịp phách được bà ghi chép, chỉnh sửa tỉ mỉ. Trong bối cảnh công nghệ và nhịp sống hiện đại đẩy nhiều giá trị truyền thống vào quên lãng, bà Tam như người giữ lửa không ngừng nghỉ, nơi những âm thanh ca trù vang vọng dịu dàng, khiến bất cứ ai cũng phải dừng lại, lắng nghe và cảm nhận.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tam chính là cầu nối vững chắc giữa quá khứ và hiện tại. Bằng lòng nhiệt huyết và quyết tâm, bà đã góp phần hồi sinh ca trù trong đời sống đương đại, minh chứng rằng nghệ thuật truyền thống không cần bị bó hẹp trong bảo tàng mà cần những người yêu nghề, sống trọn với nghề để những giai điệu ấy được vang xa, sống mãi trong hôm nay và mai sau.