Luật Trí tuệ nhân tạo phải định hình “văn hóa AI”, bảo đảm AI phục vụ con người

AI phải phục vụ con người là định hướng chiến lược

Đại biểu Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh vai trò của giáo dục trong việc hình thành năng lực số, đạo đức công nghệ và “văn hóa AI”. Theo ông, giáo dục AI không chỉ là đào tạo kỹ năng, mà còn phải giúp người học đối diện các nguy cơ như thông tin sai lệch, lệ thuộc máy móc, đánh mất tư duy độc lập.

Vì vậy, ông đề nghị bổ sung nội dung giáo dục về quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu, tôn trọng bản quyền và nâng cao năng lực thẩm định thông tin, thẩm mỹ trong môi trường công nghệ.

Đánh giá cao Điều 4 của dự thảo khi đặt con người, nhân phẩm, quyền con người, quyền riêng tư và các giá trị văn hóa ở trung tâm, ông Sơn cho rằng, trong một đạo luật công nghệ, việc khẳng định AI phải phục vụ con người là định hướng chiến lược để xây dựng “văn hóa AI” - tức hệ giá trị và chuẩn mực ứng xử trong môi trường thấm đẫm công nghệ.

Đại biểu Bùi Hoài Sơn (Đoàn ĐBQH Hà Nội). (Ảnh: Như Ý)

Về chính sách của Nhà nước quy định tại Điều 5, đại biểu Bùi Hoài Sơn đề nghị nhấn mạnh hơn chiều cạnh văn hóa và năng lực thích ứng xã hội, đồng thời ưu tiên ứng dụng AI trong bảo tồn di sản, sáng tạo nghệ thuật và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa. Trong đó, dữ liệu văn hóa - lịch sử và ngôn ngữ Việt Nam cần được xem là “tài nguyên chiến lược”.

Đại biểu Bùi Hoài Sơn đặc biệt quan tâm đến quyền của người dùng và người bị ảnh hưởng bởi hệ thống AI, như quyền được biết và quyền yêu cầu con người xem xét lại quyết định tự động. Đây không chỉ là vấn đề pháp lý, mà còn là vấn đề văn hóa - bảo đảm con người luôn giữ quyền kiểm soát.

Về sở hữu trí tuệ, đại biểu Bùi Hoài Sơn cho rằng, đây là điểm nóng toàn cầu nhưng dự thảo Luật hiện chưa đề cập rõ ràng. Đồng thời đề nghị phải xác lập nguyên tắc tôn trọng quyền tác giả, không sử dụng trái phép dữ liệu huấn luyện từ tác phẩm văn hóa nghệ thuật và giao Luật Sở hữu trí tuệ xử lý chi tiết.

Từ góc nhìn văn hóa, đại biểu Bùi Hoài Sơn đề nghị dự thảo Luật, ở điều 5 hoặc trong chương về chính sách - cần ghi nhận rõ hơn các định hướng như: Khuyến khích, ưu tiên ứng dụng AI trong bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, trong sáng tạo nghệ thuật, trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa.

Đây là những lĩnh vực mà Việt Nam có lợi thế về tài nguyên văn hóa, nhưng còn hạn chế về nguồn lực; AI có thể là công cụ hữu hiệu để số hóa di sản, tạo các sản phẩm trải nghiệm mới, nâng cao năng suất sáng tạo.

Có chính sách hỗ trợ doanh nghiệp sáng tạo, startup văn hóa - nghệ thuật ứng dụng AI, ví dụ trong sản xuất phim ảnh, âm nhạc, thiết kế, quảng cáo, du lịch văn hóa…, đồng thời yêu cầu tuân thủ nghiêm các chuẩn mực đạo đức, bản quyền.

Khi nói đến dữ liệu lớn phục vụ huấn luyện AI, cần coi dữ liệu văn hóa - lịch sử, ngôn ngữ, văn học nghệ thuật Việt Nam là một “tài nguyên chiến lược”. Chính sách dữ liệu nên tạo điều kiện để các mô hình AI tiếng Việt được tiếp cận kho tàng ngôn ngữ và văn hóa Việt một cách hợp pháp, có kiểm soát, qua đó vừa bảo vệ bản quyền, vừa giúp AI “nói tiếng Việt” tốt hơn, hiểu văn hóa Việt hơn.

Đại biểu Nguyễn Thị Lan (Đoàn ĐBQH Hà Nội). (Ảnh: Như Ý)

AI phải phù hợp với từng lứa tuổi

Đại biểu Nguyễn Thị Lan (Đoàn ĐBQH Hà Nội) đánh giá dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo đã thể hiện rõ tư duy đổi mới, có tính mở đường, tạo nền tảng pháp lý cho một lĩnh vực công nghệ có ý nghĩa quyết định đối với năng lực cạnh tranh quốc gia trong nhiều thập kỷ tới. Trong bối cảnh thế giới đầu tư mạnh vào AI, việc ban hành Luật là hết sức cấp thiết để Việt Nam không tụt lại phía sau.

Tuy nhiên, theo đại biểu, để Luật đi vào cuộc sống hiệu quả, cần tập trung tháo gỡ các điểm nghẽn lớn của giáo dục đại học trong phát triển nhân lực AI: Thủ tục mở ngành chậm, thiếu cơ chế thu hút chuyên gia quốc tế và chính sách phát triển giảng viên còn hạn chế.

Đại biểu đề nghị luật cần bổ sung cơ chế đặc thù cho giáo dục đại học, trao quyền chủ động mở ngành mới, có chính sách thu hút và trọng dụng chuyên gia cũng như phát triển đội ngũ giảng viên trong các lĩnh vực AI, dữ liệu, tự động hóa.

Đồng thời cần làm rõ khái niệm “AI dùng cho nghiên cứu - đào tạo” để tránh cách hiểu cứng nhắc, ảnh hưởng tới hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp - vốn rất quan trọng để đào tạo nhân lực chất lượng cao.

Đại biểu cũng cho biết kinh nghiệm từ Singapore, Hàn Quốc hay Israel cho thấy, nơi nào trao quyền tự chủ mạnh cho đại học và khuyến khích hợp tác với doanh nghiệp, nơi đó nhân lực AI phát triển nhanh và bền vững. Thực tiễn Việt Nam cũng chứng minh rằng, các trường có cơ chế linh hoạt đào tạo được đội ngũ tốt hơn và nhanh hơn.

Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Nguyễn Phương Thủy. (Ảnh: Như Ý)

Đề cập đến khoản 2 Điều 24 dự thảo luật, quy định việc tích hợp AI vào hệ thống giáo dục phổ thông, đại biểu Nguyễn Phương Thủy, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp lưu ý chưa có quy định cụ thể về mức độ bảo vệ trẻ em.

Nữ đại biểu dẫn ví dụ các chatbot về giới tính có thể lồng ghép nội dung không phù hợp, trong khi trẻ em chưa đủ khả năng phân biệt. Tâm hồn trẻ như tờ giấy trắng, vẽ nét nào là in nét đó. Nếu không có cơ chế kiểm soát chặt chẽ, nguy cơ ảnh hưởng lâu dài là rất lớn.

Vì vậy, bà Thủy đề xuất bổ sung nguyên tắc “AI phải phù hợp với từng lứa tuổi; cần có cơ chế kiểm duyệt nội dung bắt buộc; đồng thời quy định rõ trách nhiệm giám sát của phụ huynh và nhà trường trong việc trẻ em sử dụng AI”.