Tết Đoan Ngọ và phong tục “diệt sâu bọ” trong văn hóa Việt Nam

Nguồn gốc và ý nghĩa

Tên gọi “Đoan Ngọ” bắt nguồn từ chữ Hán, với “Đoan” nghĩa là bắt đầu và “Ngọ” chỉ giờ Ngọ (từ 11 giờ sáng đến 13 giờ trưa). Do đó, “Đoan Ngọ” mang ý nghĩa là khởi đầu giờ Ngọ - thời điểm dương khí trong năm đạt đỉnh điểm, mặt trời lên cao nhất. Đây cũng là giai đoạn giao mùa, khi thời tiết nóng ẩm dễ tạo điều kiện cho vi khuẩn, côn trùng và mầm bệnh sinh sôi, gây ảnh hưởng đến sức khỏe con người và năng suất cây trồng.

Trong văn hóa dân gian Việt Nam, Tết Đoan Ngọ mang đậm tính biểu tượng. Theo truyền thuyết, Ngọc Hoàng đã sai thiên binh xuống trần gian để diệt trừ các loài sâu bọ gây hại cho mùa màng. Để hưởng ứng và tự bảo vệ mình, người dân đã ăn cơm rượu nếp, hoa quả chua, và xông lá thuốc, đây là những cách thức được tin là sẽ tiêu diệt “sâu bọ” trong người.

“Sâu bọ” ở đây không chỉ là côn trùng mà còn là ẩn dụ cho các loại ký sinh trùng, vi khuẩn và độc tố trong cơ thể. Chính vì thế, Tết Đoan Ngọ còn được coi là dịp “thanh lọc cơ thể”, phòng ngừa bệnh tật và gắn bó mật thiết với kho tàng tri thức y học dân gian quý báu của cha ông.

Ảnh minh họa.

Phong tục “diệt sâu bọ”

Để “diệt sâu bọ” và cầu an, người Việt có nhiều phong tục độc đáo đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Món cơm rượu nếp là “linh hồn” của ngày Tết này. Gạo nếp (nếp cái hoa vàng hoặc nếp cẩm) được ủ men cho đến khi lên men nhẹ, dậy mùi thơm nồng. Người Việt quan niệm rằng, việc ăn cơm rượu vào sáng sớm sẽ khiến sâu bọ trong đường ruột bị “say” và tiêu diệt.

Ngoài ra, món này còn giúp kích thích tiêu hóa, làm ấm bụng và tăng cường sức đề kháng. Các loại trái cây mùa hè có vị chua như mận, vải, xoài xanh, chôm chôm, dứa… cũng thường xuất hiện trong mâm cúng Tết Đoan Ngọ. Vị chua, ngọt, thanh mát của trái cây không chỉ giúp giải nhiệt, thanh lọc cơ thể mà còn mang ý nghĩa “diệt sâu bọ” theo quan niệm dân gian. Đây là cách mà người xưa đã khéo léo ứng dụng tự nhiên vào việc chăm sóc sức khỏe.

Những điều cần biết trong ngày Tết Đoan Ngọ

Ở một số nơi, từ sáng sớm mùng 5 tháng 5, người dân thường treo ngải cứu, lá sen hoặc lá tía tô trước cửa nhà để trừ tà, xua đuổi khí độc và côn trùng. Những loại lá này không chỉ có mùi thơm đặc trưng mà còn mang ý nghĩa phong thủy, bảo vệ sự bình an cho gia đình. Ở nhiều vùng quê, người dân còn sắc nước từ các cây thuốc nam như lá vối, nhân trần, rau má… để uống, một thói quen lành mạnh giúp thanh lọc gan, lợi tiểu và giải độc cơ thể trong tiết trời nóng bức. Cuối cùng, trẻ em thường được đeo những túi thơm nhỏ xinh chứa thảo mộc khô như hương nhu, hồi, quế… hoặc bùa ngũ sắc. Những vật này vừa có tác dụng xua đuổi côn trùng, vừa là biểu tượng trừ tà và cầu may mắn cho trẻ nhỏ.

Theo quan niệm dân gian, để cầu mong một năm bình an và may mắn, người dân thường chú ý đến những điều nên làm và những điều cần kiêng kỵ trong ngày Tết Đoan Ngọ. Trong ngày này, những điều nên làm bao gồm việc thực hiện nghi thức “diệt sâu bọ” sớm: Ngay sau khi ngủ dậy, người lớn và trẻ em nên ăn cơm rượu nếp, hoa quả hoặc trứng luộc.

Đặc biệt, trẻ nhỏ thường được cho ăn ngay khi chưa rửa mặt, còn trên giường, với ý nghĩa tiêu trừ độc khí ngay từ đầu ngày. Sau đó, người lớn nên đun nước lá thơm để tắm hoặc xông hơi, giúp cơ thể thư giãn, thải độc và thanh lọc không khí trong nhà. Việc tắm gội bằng nước lá thuốc không chỉ giúp cơ thể sảng khoái, thơm tho mà còn được tin là có tác dụng xua đuổi côn trùng, phòng ngừa các bệnh ngoài da và mang lại may mắn. Phụ nữ thường gội đầu với nước lá bưởi hoặc lá sả để làm sạch da đầu, giúp tóc thơm mát, đen bóng, thể hiện nét đẹp truyền thống.

Ngày nay, dù xã hội ngày càng phát triển, Tết Đoan Ngọ vẫn được nhiều gia đình Việt giữ gìn và tổ chức với những nghi thức giản dị mà đầy ý nghĩa. Không chỉ là dịp để thưởng thức những món ăn truyền thống, đây còn là cơ hội để nâng cao ý thức chăm sóc sức khỏe, hướng về thiên nhiên và sống hòa hợp với quy luật của đất trời.

T.An