Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám: Người thầm lặng giữ “hồn” trống hội

Niềm đam mê nghệ thuật đã ngấm vào máu

Sinh ra trong một ngôi làng nhỏ ven đình chùa ở xã Nguyên Xá, Đông Hưng, Thái Bình, bà Nguyễn Thị Minh Tám lớn lên giữa không gian văn hóa dân gian thấm đẫm hồn quê. Bà bảo, từ khi còn thơ bé, khi chưa thuộc mặt chữ, bà đã quen với tiếng trống rộn ràng những ngày hội làng, với điệu múa dẻo mềm, làn điệu chèo, chầu văn ngân nga vọng ra từ sân đình cổ kính.

Không ai dạy, nhưng cô bé Tám khi ấy đã sớm thể hiện năng khiếu trời phú, say sưa bắt chước từng cử chỉ, từng nhịp phách, từng câu hát, như thể âm nhạc dân gian đã ngấm vào máu thịt. Niềm say mê ấy, theo năm tháng, lớn dần thành đam mê rồi bền bỉ hóa thành một đời cống hiến.

Tuổi thiếu niên mang đến cho bà một ngã rẽ quan trọng trong đời - chuyến theo chị gái rời quê lên Hà Nội. Tạm biệt làng quê yên ả với tiếng trống hội và mái đình rêu phong, bà bước vào phố xá sôi động, nơi nghệ thuật cũng mang một hơi thở khác chuyên nghiệp, bài bản, và đầy thử thách. Nhưng có lẽ, chính trong dòng chảy mới mẻ ấy, hạt giống nghệ thuật trong bà Tâm càng bén rễ sâu hơn. Bà trở thành diễn viên của Đoàn Chèo Trung ương 2, một cánh cửa mở ra biết bao cơ hội được đứng trên sân khấu, được sống hết mình với từng vai diễn.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám, người thầm lặng giữ “hồn” trống hội.

Với vóc người nhỏ nhắn, gương mặt tươi tắn và tính cách hóm hỉnh, bà thường được giao những vai hề chèo - những nhân vật làm nên tiếng cười, khơi dậy niềm vui, gắn kết khán giả với vở diễn. Những tràng pháo tay, những ánh mắt rạng rỡ từ khán giả sâu mỗi buổi diễn, có lẽ là nguồn động lực lớn để bà gắn bó và cống hiến hết mình trên ánh đèn sân khấu.

Rồi chiến tranh đến. Những năm tháng đầy mất mát và hy sinh, bà Nguyễn Thị Minh Tám lại khoác lên mình một vai trò khác - Trung đội trưởng tự vệ xã Nghĩa Đô. Khi tiếng trống không còn vang lên từ sân đình mà vọng giữa lòng cuộc kháng chiến, bà vừa cầm súng bảo vệ quê hương, vừa cất cao lời ca, tiếp sức mạnh tinh thần cho hậu phương. Với bà, nghệ thuật chưa bao giờ là điều đứng ngoài cuộc sống, nó là tình yêu, là trách nhiệm, là một phần máu thịt của người nghệ sĩ với quê hương. Những đóng góp thầm lặng nhưng bền bỉ ấy sau này được ghi nhận bằng Huân chương Kháng chiến hạng Ba năm 1987 - một phần thưởng cao quý và đáng trân trọng.

Từ năm 1993, khi hoạt động tế lễ ở đình, chùa dần được khôi phục, bà Minh Tám bắt đầu hành trình lan tỏa nghệ thuật trống hội - một loại hình gắn bó mật thiết với tín ngưỡng dân gian, nghi lễ truyền thống và chiều sâu bản sắc Việt. Không chỉ miệt mài ghi chép, lưu giữ những bài trống cổ từng được truyền lại qua thế hệ, bà còn không ngừng sáng tạo, điều chỉnh cách trình diễn sao cho vừa giữ được hồn cốt xưa, vừa phù hợp với đời sống hiện đại.

Một dấu mốc đặc biệt đến sau lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội năm 2010. Hình ảnh những dàn trống vang vọng giữa không gian trang nghiêm và hùng tráng của đất kinh kỳ đã khơi dậy trong bà một khát vọng lớn: phải có một đội trống riêng, một mái nhà để truyền nghề, để những nhịp trống truyền thống không bị đứt gãy, và để đam mê ấy được tiếp nối qua từng thế hệ.

Khát vọng ấy không dừng lại ở những suy nghĩ mơ hồ. Bà bắt tay vào việc thành lập đội trống hội đầu tiên tại Hà Nội, nơi mà những nhịp trống sẽ không chỉ vang vọng trong các buổi tế lễ, mà còn trở thành nhịp đập sống động của cộng đồng. Câu lạc bộ Trống hội Thăng Long do bà làm Chủ nhiệm tích cực đến nhiều vùng miền biểu diễn để lan tỏa tình yêu với văn hóa truyền thống. Mái nhà nhỏ nơi phường Nghĩa Đô, nơi bà đã sinh sống bao năm, dần trở thành nơi đón nhận những học trò đến từ khắp nơi, mong muốn học hỏi nghệ thuật trống hội.

Bà Nguyễn Thị Minh Tám được tặng thưởng Huân chương Kháng chiến hạng Ba năm 1987 - một phần thưởng cao quý và đáng trân trọng.

Những ngày đầu, bà Tám phải tự tay dạy từng học viên, từ những bài trống cơ bản đến những kỹ thuật trình diễn phức tạp. Không chỉ truyền dạy kỹ năng, bà còn kể cho họ những câu chuyện về nguồn gốc của trống hội, về những giá trị văn hóa, tinh thần mà nó mang lại. Bà nói rằng, khi đánh trống, mỗi người phải hòa mình vào từng nhịp điệu, phải cảm nhận được từng rung động từ mặt trống, để âm thanh ấy không chỉ là âm thanh, mà là một phần của trái tim người nghệ sĩ.

Từ những lớp học nhỏ lẻ ban đầu, đội trống của bà dần trở thành một hình mẫu, lan tỏa khắp các vùng miền. Những học trò của bà không chỉ là những người đam mê nghệ thuật, mà còn là những người gìn giữ, bảo tồn một phần hồn cốt của văn hóa dân tộc.

Người “truyền lửa” thầm lặng

Với tấm lòng rộng mở và khát vọng truyền lửa không ngừng nghỉ, bà Minh Tám đã dìu dắt hàng chục đội trống hội tại Hà Nội, trong đó có Đội trống đình Nam Đồng (quận Đống Đa), đình Võng Thị (quận Tây Hồ), đền Quán Đôi (quận Cầu Giấy) cùng nhiều địa phương khác. Mỗi đội trống, mỗi không gian mà bà đi qua, đều để lại dấu ấn đậm nét về một người nghệ sĩ vừa có tâm, vừa có tài.

Bà không chỉ đơn thuần truyền dạy những bài trống cổ truyền, mà còn hướng dẫn các kỹ thuật trống mang tính đặc thù như trống tế, trống rước, trống đi, trống lễ, trống dâng... Mỗi loại trống lại mang một sắc thái biểu diễn riêng, thể hiện một phần hồn cốt của lễ hội, của tâm linh và văn hóa dân tộc. Bà luôn nhấn mạnh rằng, việc học trống không chỉ là việc tập luyện kỹ thuật, mà còn là cách để cảm nhận và tôn vinh những giá trị thiêng liêng của dân tộc.

Điều khiến bà Minh Tám trở nên đặc biệt không chỉ là trống hội. Với vốn hiểu biết sâu rộng về nghệ thuật dân gian, bà còn truyền dạy múa cờ, múa sênh tiền, múa đăng, hát Xẩm, Chèo, Chầu văn… Bà luôn quan niệm rằng, nghệ thuật không chỉ là kỹ thuật, mà là một sự hòa quyện giữa động tác và tâm hồn. Những học trò tìm đến bà không chỉ để học cách đánh trống mà còn để thấm nhuần tinh thần nghệ thuật dân gian, qua từng điệu múa, từng câu hát, từng nhịp trống.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám (ngoài cùng bên trái) trong một lần tham gia biểu diễn.

Chị Hà Thị Hải, một học trò đến từ Mỹ Đình, chia sẻ rằng chính những bài trống mang “hồn” mà không lẫn đi đâu được của bà đã khiến chị quyết tâm lập đội trống cho làng mình. Và như chị, hàng trăm học trò khác cũng đang ngày ngày nhân rộng những điều bà Minh Tám đã gieo, để âm vang của những tiếng trống ngày càng vang xa, làm sống lại những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.

Đặc biệt, với lòng yêu thương và mong muốn lan tỏa nghệ thuật này đến mọi miền, bà Minh Tám đã mở lớp học trực tuyến miễn phí, giúp học viên từ khắp nơi trên cả nước được tiếp cận và hiểu sâu hơn về loại hình nghệ thuật trống hội. Những lớp học này không chỉ là nơi truyền dạy nghề, mà còn là những cầu nối nối liền các thế hệ yêu mến và muốn gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

Năm 2020, bà Minh Tám được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam tôn vinh là Nghệ nhân dân gian, một danh hiệu ghi nhận hành trình dài của một người nghệ sĩ tận tụy với đam mê và tâm huyết. Đến năm 2022, thành phố Hà Nội đã trao tặng bà danh hiệu Nghệ nhân ưu tú, vinh danh những đóng góp không ngừng nghỉ của bà cho nghệ thuật dân tộc. Và giờ đây, bà đang được đề cử danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân - một phần thưởng xứng đáng cho một cuộc đời cống hiến thầm lặng, không màng danh lợi, chỉ mong muốn truyền tải giá trị văn hóa đến thế hệ mai sau.

Không chỉ dừng lại ở những danh hiệu cao quý, bà Minh Tám còn tiếp tục giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển nghệ thuật dân gian. Hiện tại, bà là Phó Trưởng ban Văn hóa, Trưởng đoàn Nghệ thuật trống hội Thăng Long thuộc UNESCO Việt Nam. Với vai trò ấy, bà không chỉ là người giữ gìn, phát huy những tinh hoa văn hóa của dân tộc, mà còn là nguồn cảm hứng cho các thế hệ nghệ sĩ trẻ, tiếp tục thắp lên ngọn lửa yêu nghề và tôn trọng những giá trị truyền thống.

Nhắc đến Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám, Tiến sĩ Nguyễn Phúc Lưu, Giám đốc Trung tâm UNESCO Phát triển Văn hóa và Thể thao, chia sẻ về bà với sự xúc động chân thành.

Ông kể, có những lần bà đang ốm nặng, sức khỏe yếu đến mức không thể bước ra khỏi giường, nhưng bà vẫn không bỏ lỡ buổi truyền dạy. Dù thân thể mỏi mệt, bà vẫn dặn dò học trò của mình những bài trống, những điệu múa.

“Bà là người đam mê đến tận cùng, sống vì nghệ thuật và tâm huyết với việc bảo tồn văn hóa dân tộc. Sự hy sinh ấy không chỉ thể hiện ở những buổi truyền dạy, mà còn ở cách bà sống là âm thầm, không màng danh lợi, không đòi hỏi bất cứ điều gì cho riêng mình, chỉ mong truyền lại những giá trị quý giá mà bà đã dày công học hỏi suốt cả cuộc đời…” - Tiến sĩ Nguyễn Phúc Lưu nhận định.

Trong hành trình gìn giữ và lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám cũng được ghi nhận bằng nhiều phần thưởng cao quý. Năm 2023, bà được Ủy ban nhân dân quận Cầu Giấy trao tặng danh hiệu “Người tốt việc tốt” - phần thưởng xứng đáng cho những nỗ lực bền bỉ trong công tác bảo tồn di sản. Trước đó, trong hai năm liên tiếp 2022 và 2023, bà được quận Cầu Giấy tặng Giấy khen vì những đóng góp nổi bật trong gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa trên địa bàn.

Không chỉ là gương mặt quen thuộc tại các lễ hội truyền thống, bà còn là “linh hồn” của Đoàn Nghệ thuật trống hội Thăng Long UNESCO Việt Nam. Với vai trò Trưởng đoàn, bà cùng tập thể liên tục nhận được Bằng khen của Liên hiệp các hội UNESCO Việt Nam trong các giai đoạn 2007 - 2017 và 1993 - 2023 vì những đóng góp tích cực cho sự nghiệp phát triển văn hóa cộng đồng. Riêng bản thân bà cũng được Liên hiệp ghi nhận bằng Bằng khen danh dự năm 2023, đánh dấu chặng đường 30 năm gắn bó, cống hiến cho sự nghiệp bảo tồn nghệ thuật trống hội.

Căn phòng tràn ngập những tấm bằng khen, huy chương của Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám.

Năm 2024, một lần nữa, tấm gương sáng của người nghệ sĩ được tôn vinh khi Chủ tịch Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội trao tặng Bằng khen vì có thành tích trong việc triển khai Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam trong thời kỳ phát triển bền vững đất nước.

Chào tạm biệt Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Minh Tám khi bóng chiều tà dần buông, tôi cảm nhận được sự yên bình và tràn đầy sức sống từ bà - một người phụ nữ đã dành cả đời cống hiến cho nghệ thuật, cho cộng đồng, và cho một di sản vô giá mà bà đã gìn giữ và trao truyền. Bằng giọng trầm ấm, chân thành, bà nhắn nhủ: “Trống không chỉ để đánh vang, mà phải đánh bằng tim”. Ở cái tuổi mà người ta thường chọn sự nghỉ ngơi, bà lại chọn dấn thân, tiếp tục hành trình gìn giữ và truyền lửa nghệ thuật. Có lẽ, việc truyền dạy trống hội không chỉ là việc gìn giữ một nét văn hóa, mà là cách bà hướng về cộng đồng, vì những giá trị bền lâu, vì tương lai của văn hóa dân tộc.