Báo chí nhân văn và hiện đại

Ngọn lửa khai sáng - Ngọn lửa chiến đấu

Đúng 100 năm trước, ngày 21/6/1925, Báo Thanh niên do Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc sáng lập xuất bản số đầu tiên, đánh dấu sự ra đời của nền Báo chí Cách mạng Việt Nam.

Với tinh thần dấn thân và cống hiến, trưởng thành cùng bao thăng trầm của đất nước, lớp lớp những người làm báo đã làm nên truyền thống vẻ vang, rất đáng tự hào của Báo chí Cách mạng Việt Nam. Điều sâu sắc nhất, thiêng liêng nhất, đó là làm báo là làm cách mạng, làm báo là để phục vụ đất nước và nhân dân, đúng như lời Bác Hồ căn dặn: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”.

Đồng chí Nguyễn Trọng Nghĩa, Ủy viên Bộ Chính trị, Trưởng ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương (thứ 4 từ trái qua) cùng các đại biểu tại Hội báo toàn quốc 2025.

Trong những năm kháng chiến chống xâm lược, báo chí thực sự là một “binh chủng” đặc biệt... Nhiều tác phẩm báo chí đã trở thành "tiếng gọi non sông" thúc giục đồng bào đứng lên cứu nước. Đối mặt với muôn vàn gian khổ, hiểm nguy, cái chết luôn cận kề, những người làm báo đã ra trận với tư thế người chiến sĩ, vừa cầm bút, vừa cầm súng chiến đấu, đã sáng tạo nên tác phẩm báo chí giàu sức sống, gắn kết triệu người, cùng hướng về một mục tiêu giải phóng đất nước, giữ vững độc lập dân tộc. Theo thống kê chưa đầy đủ, đã có 539 nhà báo liệt sĩ, nhiều phóng viên hy sinh trên tư thế người chiến sĩ trên các mặt trận.

Trong 40 năm đổi mới vừa qua, báo chí luôn là lực lượng tiên phong, cổ vũ nhân tố mới, nhân rộng các điển hình tiên tiến, tạo nên các phong trào hành động cách mạng sôi nổi trên mọi lĩnh vực, làm nên những thành tựu to lớn. Báo chí cũng phát huy tinh thần phản biện, góp phần xây dựng và hoàn thiện các chủ trương, chính sách. Nhiều nhà báo và tập thể cơ quan báo chí đã thể hiện phẩm chất dấn thân, quả cảm, kiên quyết đấu tranh vì công lý và lẽ phải, theo đuổi tới cùng để góp phần xử lý có hiệu quả những vụ việc tham nhũng, tiêu cực, lãng phí.

Trong thời bình, vẫn có những cuộc chiến đấu âm thầm nhưng rất quyết liệt. Đó là cuộc đấu tranh bảo vệ cái đúng, bảo vệ cái mới, chống lại những gì cản trở con đường phát triển của đất nước.

Báo chí càng hiện đại càng phải nhân văn!

Trải qua chặng đường lịch sử 100 năm, chúng ta tự hào có một nền báo chí vẻ vang được xây đắp nên bởi những người làm nghề chính trực, giàu tinh thần cống hiến, góp phần xây dựng một nền báo chí vì con người và tôn trọng con người. “Nhà báo” là một danh xưng đáng trân trọng, là sự trao truyền thiêng liêng và quý giá. Nói đến báo chí là nói đến chức năng làm rõ sự thật, sứ mệnh bảo vệ lẽ phải và công lý. Tuy nhiên, khi bảo vệ lẽ phải và công lý, báo chí không chỉ có tính chiến đấu mà còn phải nêu cao tính nhân văn.

Ca ngợi cái tốt, cái đẹp, hay chống lại cái ác, cái xấu, sứ mệnh của báo chí là làm cho niềm tin vào lẽ phải, vào công lý luôn là ánh sáng trong cuộc đời này. Lửa chiến đấu, lửa yêu thương. Đó là tính nhân văn cao cả của báo chí. Đằng sau mỗi tác phẩm báo chí là thân phận một con người, số phận một gia đình, một cộng đồng, thậm chí tác động đến cả xã hội, tùy từng vấn đề và góc độ mà bài báo đề cập.

Xã hội dù hoa lệ đến mấy, nếu không có tình thương yêu con người thì cũng không thể là một xã hội hạnh phúc. Mỗi tác phẩm báo chí, vì thế, phải toát lên ánh sáng nhân văn. Nêu cao tính chiến đấu và tính nhân văn là đòi hỏi nóng bỏng với báo chí; tính chiến đấu và tính nhân văn của báo chí đan hòa vào nhau. Lan toả điều tích cực, cái tốt, cái thiện là nhân văn. Đấu tranh với cái xấu, cái ác, tiêu cực cũng là nhân văn. Không để cái ác, cái xấu lộng hành cũng chính là nhân văn. Báo chí càng hiện đại càng phải nhân văn!

Phải thẳng thắn nhìn nhận, thời gian qua một số nhà báo, mang danh nhà báo hành nghề không chuẩn mực, vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức nghề nghiệp đã làm ảnh hưởng xấu đến vai trò, uy tín của báo chí, làm tổn thương lòng tự trọng của những người làm báo chính trực. Đó là tình trạng thiếu trách nhiệm, thiếu khách quan, thông tin sai sự thật, thổi phồng, bóp méo hoặc che giấu sự thật; đưa tin bài, hình ảnh kích động, thiếu văn hoá, thiếu tính thẩm mỹ, thiếu nhân văn và phản giáo dục. Đó là tình trạng nhà báo lạm quyền, cửa quyền, lợi dụng vị trí và công việc của mình để vụ lợi, theo đuổi “lợi ích nhóm”...

Trong những hành vi không chuẩn mực, có hành vi vừa vi phạm đạo đức vừa vi phạm cả pháp luật. Bản thân báo chí đã và đang chịu những thách thức lớn trước sự lấn lướt của mạng xã hội, thì lại còn bị mất niềm tin bởi kiểu làm báo thiếu trung thực, ngòi bút bị bẻ cong, khiến độc giả tự đi tìm kiếm thông tin trong biển thông tin xô bồ, hỗn tạp. Đó là điều rất nguy hại.

Có thể chỉ ra một số nguyên nhân dẫn đến những khuyết điểm, sai phạm đó. Thứ nhất, một số cơ quan báo chí chưa thực sự coi trọng công tác giáo dục chính trị - tư tưởng, đạo đức nghề nghiệp gắn với việc đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho nhà báo. Thứ hai, trong đội ngũ người làm báo, có một số người chưa tự giác rèn luyện phẩm chất, thiếu tu dưỡng đạo đức nghề nghiệp, không vượt qua được sự cám dỗ vật chất, bị chi phối bởi các lợi ích không trong sáng. Thứ ba, mặt trái của cơ chế thị trường gây ảnh hưởng xấu đối với hoạt động báo chí. Thứ tư, sức ép, tác động tiêu cực của mạng xã hội và các phương tiện truyền thông khác đối với quy trình làm báo truyền thống.

Có những điều pháp luật không cấm nhưng đạo đức thì không cho phép. Kiến thức, thông tin ở trong đầu, và đạo đức phải ở trong tim mỗi người cầm bút thì mới có thể làm cho báo chí trở nên hữu ích, lan tỏa những điều tốt đẹp trong xã hội. Có như vậy, mới xây dựng được một nền báo chí nhân văn và hướng thiện. Giữ gìn phẩm giá, lòng tự trọng nghề nghiệp là một thử thách mà những người làm báo cần kiên tâm như một nguyên tắc tối thượng.

Một nhà báo giỏi đương nhiên phải là nhà báo có đạo đức. Đây đó, có những nhà báo rành rọt, điêu luyện các “mánh lới” nghề nghiệp nhưng lại thiếu đạo đức. Một khi không chính trực, ngòi bút bị bẻ cong, người làm báo sẽ dẫn dắt dư luận theo hướng tiêu cực. Cây bút ở trong tay những người làm báo chính trực thì mới đủ sức mạnh làm sáng tỏ sự thật, bảo vệ công lý và lẽ phải. Chính trực và nhân văn làm nên vẻ đẹp của văn hoá báo chí.

Một nền báo chí nhân văn, tích cực, lành mạnh sẽ có sức mạnh để bảo vệ những giá trị tốt đẹp, bảo vệ lợi ích tối cao của đất nước, quyền lợi thiết thân của người dân. Luật pháp thì bắt buộc, còn quy định đạo đức nghề nghiệp thì có sự ràng buộc về uy tín, đạo đức, tinh thần. Đạo đức và luật pháp không tách rời nhau. Tuân thủ đạo đức nghề nghiệp cũng chính là góp phần xây dựng đạo đức xã hội. Những ngọn bút thiếu đạo đức thì không thể góp phần xây đắp nền tảng đạo đức, tinh thần của xã hội.

Báo chí là một bộ phận khăng khít của văn hóa. Báo chí có nhiệm vụ rất quan trọng là truyền toả những giá trị văn hóa tốt đẹp cho xã hội. Văn hóa báo chí gắn liền với tính nhân văn của báo chí. Tôi nghĩ rằng, văn hoá là môi sinh của báo chí. Đó cũng chính là ý nghĩa sâu sắc của cuộc vận động xây dựng môi trường văn hóa trong các cơ quan báo chí, các cấp hội nhà báo hiện nay.

Chân dung Nhà báo Hồ Quang Lợi, Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam, Nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam.

Đâu là chìa khoá vạn năng?

Báo chí Việt Nam đang đẩy mạnh chuyển đổi số, hoạt động của các cơ quan báo chí đang chuyển sang mô hình cơ quan báo chí đa phương tiện, đa nền tảng, thực hiện nhiều loại hình báo chí, cung cấp nhiều dịch vụ truyền thông, đáp ứng nhu cầu thông tin ngày càng cao và đa dạng của công chúng. Trong bối cảnh bùng nổ của mạng xã hội, tin giả lan tràn, báo chí luôn phải đối mặt với nguy cơ bị mạng xã hội chi phối và lấn át, nhất là thông tin về các vấn đề, vụ việc nhạy cảm, phức tạp. Sự phát triển của công nghệ truyền thông vừa tạo cơ hội vừa gây ra thách thức gay gắt đối với báo chí.

Tuy nhiên, nhìn một cách tổng thể, chuyển đổi số trong hoạt động báo chí hiện vẫn chưa đáp ứng được đòi hỏi của truyền thông kỹ thuật số, đòi hỏi ngày càng cao của xã hội đối với báo chí. Chuyển đổi số ở một cơ quan báo chí liên quan đến toàn bộ quy trình, từ khâu đầu đến khâu cuối. Tức là từ khâu lấy tài liệu, sáng tạo ra tác phẩm báo chí, quá trình duyệt, xuất bản, phát hành, lan toả trên các phương tiện truyền thông, các nền tảng số, tương tác với công chúng... Mục đích của chuyển đổi số là để chúng ta có được chất lượng sản phẩm báo chí tốt nhất. Tốt nhất ở đây tức là thông tin phải nhanh nhất, chính xác nhất, bổ ích nhất trên nền tảng công nghệ hiện đại nhất. Và ấn phẩm đó, thông tin đó, giá trị đó được lan tỏa ra xã hội một cách nhanh nhất.

Ngày càng xuất hiện những dạng thức báo chí mới dựa trên nền tảng công nghệ như: E-magazine, Mega-story, Long-form, Infographics... Nhiều cơ quan báo chí đang tập trung phát triển báo mạng điện tử, xây dựng các Fanpage trên mạng xã hội như Facebook, YouTube, TikTok… để tạo ra những đường dẫn giúp người đọc có thông tin nhanh, đúng và hiệu quả nhất. Điều đó cho thấy sự nhanh nhạy, kịp thời nắm bắt xu hướng mới trong thời đại 4.0 để tiếp cận trực diện nhất và hiệu quả nhất tới công chúng của các tòa soạn.

Một số cơ quan báo chí đang áp dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) trong quá trình làm báo. AI đang trở thành trợ thủ của nhà báo. Giờ đây chúng ta chưa thể biết được đâu là giới hạn cuối cùng của trí tuệ nhân tạo. Dù siêu việt đến mấy, AI cũng chỉ là một cỗ máy lạnh lùng với các thuật toán. AI không có trái tim, không có tâm hồn, không có đạo đức, không thể cảm nhận được hết những rung cảm, nhũng nhu cầu thực của trái tim và tâm hồn con người. Đã có những cảnh báo đây đó rằng AI sẽ thông minh hơn con người, đến một lúc nào sẽ chế ngự được con người, có nghĩa là lúc đó con người không còn kiểm soát được AI, thay vì AI chỉ là công cụ của con người. Tôi nghĩ, giả sử có điều tồi tệ ấy xảy ra thì đó là thất bại công nghệ đau đớn nhất, khủng khiếp nhất của con người. Và tôi tin là con người đủ thông minh để điều kinh hãi đó sẽ không bao giờ xảy ra. Nhà báo không nên chối bỏ AI nhưng cũng không nên thần thánh hoá AI. Điều quan trọng là cần xây dựng một mô hình báo chí bền vững - một mô hình có khả năng bắt kịp những thay đổi công nghệ trong khi vẫn đảm bảo những giá trị cốt lõi của báo chí.

Để báo chí khẳng định được sức mạnh, thì không đơn thuần là việc có sử dụng được công nghệ tiên tiến nhất hay không mà quan trọng hơn là việc báo chí có tỏ rõ được sự tin cậy, tính thuyết phục hay không. Nội dung là trái tim của báo chí. Một tác phẩm báo chí xuất sắc về nội dung lại được truyền tải trên nền tảng công nghệ tiên tiến thì chắc chắc sẽ đạt hiệu quả cao. Báo chí không thể nhanh hơn mạng xã hội về tốc độ đưa tin, nhưng sẽ vượt trội mạng xã hội bằng sự chuẩn mực, tinh thần trách nhiệm, đạo đức làm nghề của các nhà báo. Độ tin cậy và sức thuyết phục là con đường sống của báo chí trong thời đại truyền thông kỹ thuật số.

Thời cuộc càng biến động, xã hội càng nhiều va đập thì thông tin trên mạng xã hội càng xô bồ, mất kiểm soát. Nhu cầu có thông tin “sạch”, thông tin Báo chí - với bản lĩnh chính trị, sự chuyên nghiệp và đạo đức nhà báo - phải trả lời được các vấn đề mà mạng xã hội tung ra. Cần nhận thức rõ rằng, để báo chí vượt qua thách thức trong thời đại kỹ thuật số, lối làm báo truyền thống không hẳn hoàn toàn mất giá trị nhưng đòi hỏi phải được vận hành trong một điều kiện công nghệ mới. Không ít nhà báo, cơ quan báo chí bị hối thúc quá mức trong cuộc đua để trở thành “người số 1” về tốc độ đưa tin. Tuy nhiên, xu hướng báo chí đua nhau trong việc ai nhanh hơn không còn là lợi thế, mà lợi thế thuộc về ai bình luận hay hơn, sâu hơn, ai phân tích, kiến giải tốt hơn, ai dự báo chuẩn xác hơn. Đó chính là báo chí kiến tạo!

Dòng chảy mãnh liệt

Cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy hệ thống chính trị Việt Nam năm 2025 mang trong mình nó đòi hỏi bức thiết, nóng bỏng như một lời phán quyết của lịch sử! Tinh gọn bộ máy chính là khả năng tự nhìn nhận được những hạn chế, những điểm yếu, thể hiện bản lĩnh vượt qua chính mình của người Việt Nam, quyết từ bỏ lề thói cũ để không tụt hậu. Đây không chỉ đơn thuần là điều chỉnh tổ chức bộ máy, địa giới hành chính mà còn là việc điều chỉnh không gian kinh tế, điều chỉnh sự phân cấp, phân bổ nguồn lực để phát triển. Đây

không chỉ là thay đổi cách thức vận hành, cải cách quy trình của bộ máy công quyền mà nhìn xa hơn còn góp phần để định hình tư duy phát triển của dân tộc và tương lai của đất nước.

Tinh gọn để bộ máy nhẹ hơn, linh hoạt hơn, có sức bật xa hơn. Bộ máy chỉ vận hành hiệu năng, hiệu quả khi quyền lực được trao cho người đủ độ tin cậy cả về năng lực và phẩm hạnh. Báo chí, vói tinh thần trách nhiệm trước đất nước và nhân dân đang tham gia rất tích cực và có hiệu quả vào cuộc cách mạng về tinh gọn bộ máy hệ thống chính trị mà toàn Đảng, toàn dân ta đang tiến hành.

Tuy nhiên, theo chủ trương tinh gọn bộ máy hệ thống chính trị, đã, đang và sẽ có nhiều cơ quan báo chí hoặc sáp nhập, hoặc chấm dứt hoạt động. Nhiều tờ báo có bề dày hoạt động tới 60 - 70 năm cũng sẽ không còn mặt trên thị trường báo chí. Do số lượng các cơ quan báo chí giảm đáng kể nên một số nhà báo sẽ dịch chuyển công việc, không ít người sẽ khó khăn trong việc tìm việc làm, đời sống bấp bênh. Điều này ít nhiều cũng tạo nên một sự kém hồ hởi, xao xuyến, thổn thức nhất định trong một bộ phận không nhỏ những người làm báo đúng vào năm lịch sử kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam. Thực trạng này đòi hỏi các cấp có trách nhiệm phải làm tốt công tác tư tưởng, nâng cao nhận thức, đồng thời phải có biện pháp đảm bảo ổn thoả đời sống cho những người làm báo bị tác động bởi quá trình tinh gọn bộ máy. Đây là lúc các cơ quan báo chí, các cấp hội nhà báo, anh em đồng chí, đồng nghiệp nên dành sự quan tâm ấm áp, thiết thực nhất cho những nhà báo, hội viên chịu tác động không mong muốn của sáp nhập, tinh gọn bộ máy để ai cũng có thể cảm thấy tự hào vì những năm tháng đã lao động cống hiến cho sự nghiệp báo chí, thay vì cảm giác chua chát và hẫng hụt.

Trên ngưỡng cửa của kỷ nguyên mới, những trang đời mới của cả dân tộc cũng như của mỗi con dân đất Việt đang mở ra. Qua phản ảnh của báo chí, lĩnh vực nào cũng có những câu chuyện đẹp, truyền cảm hứng. Khát vọng xây dựng đất nước hùng cường là dòng chảy mãnh liệt xuyên suốt từ thuở đầu lập nước của nhiều thế hệ người Việt Nam. Ngọn lửa khai sáng, ngọn lửa chiến đấu và nhân văn được thắp lên trong buổi bình minh của Cách mạng Việt Nam từ 100 năm trước, đã đang và sẽ tiếp tục soi rọi, chiếu sáng suốt hành trình lịch sử đất nước và dân tộc ta.

Báo chí Việt Nam và thế giới đang trải qua một cuộc chuyển mình mạnh mẽ, sâu sắc chưa từng có về phương thức làm nghề, nhưng đạo đức làm nghề, lý tưởng làm nghề, tâm thế làm nghề của người làm báo cách mạng thì không thể khác. Chúng ta làm nghề để bảo vệ công lý và lẽ phải, làm nghề vì lợi ích của đất nước và nhân dân. Một nền báo chí giàu tính chiến đấu và nhân văn là phải xây đắp niềm tin xã hội, thổi bùng khát vọng thịnh vượng vào trái tim mỗi người dân.

Trong bối cảnh đất nước đang chuyển mình mạnh mẽ để bước vào một kỷ nguyên phát triển mới, phát huy truyền thống vẻ vang 100 năm của Báo chí Cách mạng Việt Nam, đội ngũ những người làm báo cả nước không ngừng rèn luyện bản lĩnh chính trị, nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, nêu cao đạo đức nghề nghiệp, tăng cường đoàn kết, chung sức đồng lòng, ra sức phấn đấu xây dựng nền báo chí chuyên nghiệp, hiện đại, giàu tính chiến đấu, nhân văn.

Hồ Quang Lợi

Phó Chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam

Nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam