Những “cây bút” vượt thời gian

Từ báo Quốc ngữ đến phong trào yêu nước

Báo chí Việt Nam, đặc biệt là báo chí quốc ngữ, xuất hiện vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, trong bối cảnh đất nước đang trải qua những biến động lớn về chính trị, xã hội và văn hóa. Sự ra đời của báo chí quốc ngữ không chỉ đơn thuần là một hiện tượng truyền thông, mà còn là một bước ngoặt văn hóa sâu sắc, góp phần định hình tư tưởng, khơi dậy tinh thần dân tộc và khai mở con đường cách mạng.

Một trong những nhân vật tiên phong đặt nền móng cho báo chí quốc ngữ chính là Trương Vĩnh Ký (Petrus Ký). Với vốn học thức uyên thâm Đông - Tây, Trương Vĩnh Ký là người có công lớn trong việc phổ biến chữ Quốc ngữ, đồng thời là người viết báo, dịch thuật, biên khảo đầu tiên có ảnh hưởng sâu rộng đến độc giả. Ông từng tham gia biên tập và viết cho tờ Gia Định Báo, tờ báo đầu tiên viết bằng chữ Quốc ngữ (ra đời năm 1865). Với Trương Vĩnh Ký, báo chí không chỉ là công cụ thông tin, mà còn là một phương tiện để nâng cao dân trí, cải hóa xã hội và gìn giữ văn hóa dân tộc trong bối cảnh thực dân hóa.

Đồng chí Trường Chinh (bên phải), ngoài cương vị lãnh đạo đất nước còn là nhà báo lớn của nền Báo chí cách mạng Việt Nam (Ảnh tư liệu)

Tiếp nối con đường đó, đầu thế kỷ XX, một loạt những nhân vật lớn như Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu xuất hiện như những “ngòi bút kháng cự”, vừa viết báo, vừa vận động chính trị, vừa truyền bá tư tưởng canh tân đất nước. Báo chí dưới ngòi bút của họ trở thành vũ khí đấu tranh tư tưởng mạnh mẽ. Nếu như Phan Bội Châu thiên về phong trào Đông Du, chú trọng việc bồi dưỡng nhân tài yêu nước và đánh thức tinh thần dân tộc bằng nhiệt huyết cách mạng, thì Phan Chu Trinh lại tập trung vào con đường khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh, phản biện trực tiếp các vấn đề xã hội thông qua báo chí.

Báo chí thời kỳ này còn gắn liền với các tờ báo như Đông Dương tạp chí, Nam Phong, Hữu Thanh, Lục Tỉnh Tân Văn... nơi xuất hiện hàng loạt bài viết phản ánh hiện trạng xã hội, kêu gọi cải cách, đồng thời cổ vũ văn hóa đọc và ý thức công dân. Không thể không nhắc đến Phạm Quỳnh, người sáng lập và chủ bút Nam Phong tạp chí, người đã đưa ra tuyên ngôn nổi tiếng: “Truyện Kiều còn, tiếng ta còn; tiếng ta còn, nước ta còn.” Dù có những tranh cãi lịch sử về quan điểm chính trị, không thể phủ nhận vai trò của Phạm Quỳnh trong việc nâng tầm văn hóa Quốc ngữ và báo chí thành một diễn đàn học thuật thực thụ.

Đặc điểm chung của báo chí giai đoạn này là tinh thần khai sáng: dùng chữ Quốc ngữ để truyền bá tri thức mới, phê phán những hủ tục cũ, thức tỉnh lòng yêu nước, và gieo mầm đổi thay trong lòng người dân Việt. Ngôn ngữ báo chí giai đoạn này còn mang đậm chất văn chương, lời lẽ điêu luyện, lập luận sắc bén, đôi khi ví von, châm biếm, đầy sức thuyết phục và cảm hóa.

Có thể nói, báo chí đầu thế kỷ XX chính là cái nôi của trí thức khai phóng, là nơi giao thoa giữa ngòi bút và lý tưởng canh tân đất nước. Những cây bút như Trương Vĩnh Ký, Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu, Phạm Quỳnh… đã viết nên không chỉ bài báo, mà còn là cả một dòng chảy văn hóa - chính trị vừa đấu tranh, vừa thức tỉnh. Chính họ đã biến báo chí từ một “nghề viết” thành một “nghề truyền lửa”, tạo nền tảng cho báo chí cách mạng sau này phát triển.

Nếu báo chí quốc ngữ đầu thế kỷ XX mang sứ mệnh khai dân trí, chấn dân khí, thì từ thập niên 1920 trở đi, báo chí Việt Nam dần mang một vai trò mới: trở thành công cụ lý luận và vũ khí tư tưởng của phong trào cách mạng vô sản. Trong giai đoạn tiền khởi nghĩa, nhiều tờ báo cách mạng đã ra đời trong bí mật, hoạt động dưới sự lãnh đạo của các tổ chức tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây chính là bước ngoặt lớn đánh dấu sự hình thành của báo chí cách mạng, với sứ mệnh gắn liền với đấu tranh giải phóng dân tộc.

Một trong những dấu mốc đáng nhớ nhất là sự ra đời của báo Thanh Niên vào năm 1925 do Nguyễn Ái Quốc sáng lập và trực tiếp chỉ đạo. Tờ báo được in tại Quảng Châu (Trung Quốc), phát hành bí mật vào Việt Nam, là cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Báo Thanh Niên không chỉ truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin, mà còn hướng dẫn đường lối, tổ chức, phương pháp đấu tranh cách mạng cho thanh niên trong nước. Với tinh thần khẩn trương, tính chiến đấu cao và ngôn ngữ sắc bén, Thanh Niên đã đặt nền móng cho một nền báo chí hoàn toàn mới - báo chí của cách mạng, của nhân dân lao động.

Nhà báo Phạm Quỳnh, người sáng lập và chủ bút Nam Phong tạp chí (Ảnh tư liệu)

Song song với đó, những tờ báo như Búa Liềm, Tạp chí Cộng sản, Cờ Giải phóng… cũng lần lượt xuất hiện trong điều kiện vô cùng gian khó, trở thành công cụ tuyên truyền, vận động quần chúng, tổ chức lực lượng cách mạng. Báo chí không còn là “diễn đàn trí thức” mà trở thành một hình thức đấu tranh, nơi mỗi bài viết là một hành động cách mạng.

Trong giai đoạn này, nổi bật lên là Trường Chinh - nhà lãnh đạo tài năng, đồng thời là một nhà báo, nhà lý luận sắc sảo. Dưới bút danh Sóng Hồng, ông không chỉ trực tiếp viết nhiều bài báo lý luận có ảnh hưởng lớn, mà còn đặt nền tảng cho phương pháp làm báo cách mạng. Trường Chinh là người đầu tiên định hình rõ ràng khái niệm “báo chí cách mạng”, không tách rời tư tưởng - tổ chức - hành động, và nhấn mạnh rằng báo chí không chỉ là phương tiện truyền thông, mà còn là công cụ tổ chức cách mạng, là “mắt, tai và tiếng nói” của Đảng trong mọi giai đoạn.

Ông cũng là người đề ra quan điểm làm báo phải gần dân, nói tiếng nói của nhân dân, phản ánh đúng thực tiễn cách mạng. Tác phẩm “Về văn hóa, văn nghệ” và các bài chính luận của Trường Chinh trên Tạp chí Cộng sản đã trở thành kim chỉ nam cho báo chí cách mạng về sau, đặc biệt trong việc giữ vững lập trường giai cấp, kết hợp lý luận Mác-xít với thực tiễn dân tộc.

Một cây bút xuất sắc khác trong thời kỳ này chính là Võ Nguyên Giáp, người mà trước khi trở thành vị Đại tướng huyền thoại, đã là một thầy giáo dạy Sử - Địa, và một nhà báo với tư duy chiến lược sắc bén. Ông từng viết cho báo Tiếng Dân của cụ Huỳnh Thúc Kháng, và sau đó viết nhiều bài trên Thanh Niên, Le Travail (tờ báo tiếng Pháp do trí thức trẻ Hà Nội sáng lập). Dưới các bút danh như Văn, V.G., Võ Nguyên Giáp thể hiện tầm nhìn chính trị sâu sắc, khả năng viết chính luận xuất chúng và đặc biệt, luôn nhấn mạnh vai trò tổ chức, kỷ luật và tinh thần dân tộc trong hành trình cách mạng.

Điểm chung của các cây bút trong giai đoạn này là tinh thần dấn thân cách mạng, tư duy lý luận chặt chẽ, và phong cách viết ngắn gọn, súc tích, đầy tính chiến đấu. Họ là những người không chỉ viết bằng trí tuệ, mà còn bằng niềm tin và sự can đảm sống giữa hiểm nguy. Có thể nói, giai đoạn tiền khởi nghĩa chính là "thời kỳ lặng lẽ sôi sục" của báo chí cách mạng, nơi từng bài báo là một mệnh lệnh hành động, từng câu chữ là một viên đạn tư tưởng chĩa vào ách thống trị thực dân, phong kiến.

Di sản mà Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp và nhiều cây bút tiền khởi nghĩa để lại cho nền báo chí cách mạng không chỉ là bài viết, mà còn là một hệ giá trị báo chí: viết để hành động, viết để dẫn dắt, viết để tổ chức lực lượng, và viết với tư cách là người chiến sĩ tiên phong trong mặt trận tư tưởng.

Báo chí trong kháng chiến, ngòi bút nơi chiến hào

Nếu báo chí giai đoạn tiền khởi nghĩa là vũ khí tổ chức và truyền bá lý tưởng cách mạng, thì trong kháng chiến, ngòi bút thực sự trở thành vũ khí chiến đấu, không kém phần quan trọng so với súng đạn nơi chiến trường. Những tờ báo ra đời trong rừng, được in bằng bản đá, phát tay từng số, chính là “mạch máu thông tin” nuôi dưỡng tinh thần chiến đấu, khơi gợi lòng yêu nước, củng cố niềm tin vào thắng lợi. Báo chí thời kỳ này không chỉ ghi lại lịch sử, mà còn tham gia làm nên lịch sử.

Nhà báo Trương Vĩnh Ký – người tiên phong đặt nền móng cho báo chí quốc ngữ, chủ bút tờ Gia Định Báo (Ảnh tư liệu)

Trong hoàn cảnh thiếu thốn trăm bề, báo chí cách mạng vẫn tồn tại và phát triển một cách phi thường. Những tờ báo như Cứu quốc, Quân đội nhân dân, Sự thật… đều được viết, in, phát hành giữa núi rừng Việt Bắc, trong các lán nhỏ phủ lá rừng, ánh sáng chỉ có thể dùng đèn dầu hoặc ánh nắng lọc qua kẽ nứa. Phóng viên, biên tập viên, người in, người phát báo có khi chỉ là một người, ôm máy in thủ công đi cùng bộ đội hành quân, hoặc bám trụ giữa bom đạn, mưa rừng, đỉa vắt để kịp ra số báo đúng dịp kỷ niệm, chiến thắng hay phản công.

Trong đội ngũ nhà báo thời kháng chiến, không thể không nhắc đến cái tên đã trở thành biểu tượng: Thép Mới. Tên thật là Nguyễn Đức Minh, ông là một trong những cây bút chủ lực của báo Quân đội nhân dân, người góp phần định hình phong cách báo chí quân đội - kiên cường, ngắn gọn, chính xác, đầy cảm xúc và sức mạnh cổ vũ. Thép Mới từng trực tiếp có mặt tại nhiều chiến dịch lớn, từ chiến dịch Biên giới năm 1950 đến Điện Biên Phủ 1954, nơi ông viết những bài báo có sức lay động và giá trị lịch sử đặc biệt.

Bài viết nổi tiếng “Hà Nội những ngày không quên” của ông, ra đời khi Thủ đô đang oằn mình trước bom đạn trong kháng chiến chống Pháp, là một trong những ví dụ điển hình cho ngòi bút biết “chắt ra cảm xúc từ khói lửa, và biến đau thương thành lời tuyên ngôn bất khuất”. Hay như loạt bài ký sự chiến trường về Điện Biên Phủ, với bài “Bản anh hùng ca bằng máu và hoa”, đã trở thành tư liệu sống động, không chỉ phản ánh sự kiện, mà còn khơi dậy hào khí và lòng tự hào dân tộc cho hàng triệu người Việt Nam khi đó.

Phong cách viết của Thép Mới mang đầy đủ đặc trưng của báo chí thời chiến: kết hợp nhuần nhuyễn giữa thông tin - cảm xúc - lý tưởng cách mạng. Ông không chỉ đưa tin mà còn truyền cảm hứng; không chỉ mô tả chiến sự, mà còn dựng nên hình tượng người lính, người dân, những người bình thường làm nên điều phi thường. Mỗi bài báo là một lát cắt của thời đại, một bức chân dung sống động về tinh thần kháng chiến, kiên cường và đầy nhân văn.

Không chỉ Thép Mới, giai đoạn này còn chứng kiến sự trưởng thành của nhiều nhà báo cách mạng khác như Lê Phú, Nguyễn Thành Lê, Trần Đình Vượng,… Họ đã để lại những tác phẩm báo chí thực sự sống động, có tầm vóc tư liệu và giá trị nghệ thuật cao. Báo chí thời chiến không bị giới hạn trong khuôn khổ phản ánh sự kiện, mà còn mang đậm chất văn học - chính luận, vừa là bản tin, vừa là bản anh hùng ca của cả một dân tộc đang đi qua thử thách sinh tử.