Thương xá của hoài niệm... “mậu dịch”

1. Chị Ngọc Thuần, một cư dân của Sài Gòn từ những thập niên 50 của thế kỷ trước đã kể cho tôi nghe về những kỷ niệm của chị về thương xá này. Gia đình chị cư ngụ trên đường Nguyễn Huệ khá lâu đời. Hàng xóm của chị, tiệm radio Luxa, tiệm Lê Nhan chuyên bán các loại đồng hồ Thụy Sĩ. Những cửa tiệm này nằm gần Nha Ngân khố cũ. Sau này họ bán nhà đi nơi khác. Những vị trí đó giờ đây được thay bằng những tòa nhà hiện đại.

Còn vào những năm 1960, Tax bán nhiều thứ. Từ mỹ phẩm cho đến băng nhạc, quần áo, giày dép. Trong trí nhớ của những đứa trẻ như tôi và chị, những gian hàng bán đồ chơi trẻ con đến giờ vẫn còn nhiều ma lực. Lớn lên một chút, quán kem Pôle Nord ngay mặt tiền thương xá Tax, nơi có những bộ bàn ghế trải khăn trắng tinh, những cây kem cornet ngọt lịm. Gần như, người Sài Gòn không ai chưa một lần đến Tax. Một khu buôn bán sầm uất nhưng lịch sự, không chèo kéo khách, không ồn ào mặc cả. Nó tượng trưng cho sự lịch lãm của người Sài Gòn lúc bấy giờ.

2. Với tôi, người xuôi từ miền Bắc vào Nam và có cơ hội đặt chân đến Sài Gòn chỉ sau khi đất nước ca khúc khải hoàn, mừng ngày non sông thống nhất, thì có lẽ ấn tượng đầy hoài niệm về thương xá này là cái tên Cửa hàng bách hóa tổng hợp. Cụm từ này dù chỉ được gọi trong một thời gian hơn chục năm nhưng tôi vẫn thích bởi lẽ, nó đậm chất ….  “mậu dịch”, nặng  tư duy của một thời bao cấp.

Những năm đầu của thập niên 80, khi còn ở quê, nơi mà cả huyện chỉ có một cái cửa hàng bách hóa sơ sài trong căn nhà cấp 4, lèo tèo mấy món đồ trưng trong tủ kính cùng dòng chữ bất di bất dịch “Hàng mẫu không bán” và mấy cô bán hàng suốt ngày ngồi…buôn chuyện, luôn cao ngạo cáu kỉnh với khách thì những hình ảnh của một cửa hàng bách hóa mấy tầng lầu, đẹp lung linh giữa Sài Gòn được hiện diện trong các bộ phim như “Ván bài lật ngửa”, “Biệt động Sài Gòn”…. quả là sức hút, là giấc mơ về sự sầm uất, xa hoa với những đứa trẻ quê nghèo như tôi.

Nên khi được đi Sài Gòn bát phố, việc đầu tiên của tôi là đòi cho được ông anh chở ra cửa hàng Bách hóa tổng hợp thành phố, được nhìn những món hàng bày xếp lớp mà mê mẩn,  thèm khát bởi chỉ xem chơi chớ tiền đâu mà mua. Ngày đó chả có máy ảnh, chả có bờ-lốc (blog), phây-bút (facebook) để mà khoe là mình đã tới trung tâm Sài Gòn, nhưng chỉ về kể thôi cũng đủ làm lũ trẻ trong xóm thèm khát. Dù rằng trong câu chuyện kể tôi cũng thêm thắt đôi chút, nào là được mời ăn cái bánh to bằng cái mâm hay là được gặp nguyên một đoàn diễn viên nổi tiếng tới bắt tay nhưng bọn trẻ lứa tôi đã tin sái cổ. Bởi đã đến được tận cửa hàng Bách hóa tổng hợp thành phố chơi thì chuyện gì chẳng có thể xảy ra. Với lũ trẻ quê ngày đó, giữa trung tâm thành phố với cái cửa hàng bách hóa xem ra còn xa quá, khó đến quá.  

59562

3. Đầu thập niên 90, tôi có cơ hội được trường cử đi thực tập tại cửa hàng bách hóa này. Tôi vẫn nhớ ngày đầu tiên đi làm, được bác bảo vệ cho phép gửi xe miễn phí ở khu vực nhân viên, được lên khu làm việc mà chẳng ai ngăn cản, được bố trí hẳn một bàn làm việc riêng. Rồi khi làm sổ sách, đi đến các quầy hàng thì các nhân viên bán hàng đứng lên, dạ dạ thưa thưa. Có người còn gọi nước mời tôi uống, có người còn bảo nếu em mua hàng thì sẽ giảm giá…Dù sao tôi cũng là người của ban quản lý nên có lẽ theo người bán hàng, tôi cũng có quyền hạn nhất định. Sinh viên mà oai phết! Hãnh diện ra phết!

Quản lý tôi trong công việc là ông kế toán trưởng tên Tâm, người gốc miền Trung, đã có kinh nghiệm vài chục năm với đức tính chỉnh chu, đạm bạc đến khó tin. Dù Sài Gòn nóng như đổ lửa và ngày đó cửa hàng chẳng có máy lạnh như bây giờ nhưng ngày nào ông cũng nghiêm chỉnh đóng bộ với com-lê cà-vạt, đạp chiếc xe đạp cà tàng đến nhiệm sở. Ngay cả chiếc xe đạp của ông cũng là một hoài niệm.

Chiếc xe của ông Tâm được phân phối từ những năm 1975 khi ông được phân công theo đoàn công tác vào Sài Gòn làm việc. Theo thời gian, chiếc xe hư dần nhưng ông không có phụ tùng để sửa chữa bởi lẽ tiêu chuẩn phân phối của ông thì đã hết, mua hàng chợ thì ông không có tiền. Vì thế hư thì ông tự sửa, sửa tới mức 2 chiếc vỏ xe vá nhiều quá vẫn không thể xài được. Thế là ông nghĩ ra cách nhét giẻ vào trong bánh xe để chạy.

4. Đầu những năm 90 khi luồng gió kinh tế thị trường bắt đầu thổi vào, cửa hàng Bách hóa tổng hợp cũng không nằm ngoài quy luật đó khi tại đây xuất hiện những món hàng do tư nhân sản xuất được bày bán. Có lần tôi gặp một người đàn ông  tầm trung tuổi ăn mặc tuềnh tòang vai đeo cái giỏ lác. Tưởng tôi là nhân viên quản lý, ông tới hỏi về số hàng mình gửi ở đây đã bán được chưa? Tôi đưa ông ra gặp mấy nhân viên bán hàng thì được biết hàng của ông thương hiệu quá mới, lại chưa được đẹp và bắt mắt như hàng nhập khẩu nên bán chậm. Thấy vậy ông buồn bã: “Tôi hiểu rồi. Tôi sẽ cố gắng để thay đổi.”

Hỏi kỹ, tôi mới biết rằng ông có một cửa hàng cơ khí và ông đang sản xuất những món đồ thiết yếu như dao kéo, bấm móng tay mang tên Kềm Nghĩa. Nhưng vốn ít lại chưa có kinh nghiệm nên hàng của ông ký gửi bán rất chậm. Ấy vậy mà sau nhiều năm, được dân người Việt làm neo (nail) khắp thế giới rỉ tay nhau về việc cứ về Việt Nam mua hàng đều chọn mua đồ chuyên dụng mang thương hiệu Kềm Nghĩa.

“Hàng Kềm Nghĩa tuy đắt gấp đôi so với hàng Tàu nhưng bền thì gấp cả chục lần, tính ra rẻ hơn rất nhiều anh ạ”, cô em họ, người làm chủ 3 tiệm neo ở Philadelphia (Mỹ) nói với tôi như thế. Hóa ra cái ông trung niên khoác bị cói ngày xưa mà tôi gặp ở Cửa hàng bách hóa tổng hợp đã thành công, cái tên Kềm Nghĩa nhỏ nhoi ngày nào giờ đã đi khắp thế giới, phục vụ cho một công nghệ kinh doanh rất đặc trưng của người Việt kiếm sống ở nước ngoài. Cái cửa hàng bách hóa mà ngày nào ông đến ký gửi hàng không biết có ai còn nhớ đến loại hàng Kềm Nghĩa được chủ nhân nó từng bước chập chững đặt những bước đầu tiên ở đó?

5. Cửa hàng bách hóa ngày đó chưa có nhiều du khách Tây nên mỗi lần có ông bà nào mắt xanh mũi lõ bước vào thì cả cửa hàng xôn xao. Có lần có 2 ông Tây một già một trẻ bước vào xì xà xì xồ chi đó. Hỏi tiếng Anh thì ông ta lắc đầu rồi lại xí xồ. Cả đám nhân viên bán hàng chả biết là mấy ông này là ai? Muốn gì? May mắn có một bác đã lớn tuổi đang phụ bán hàng cho con gái ở gian hàng phía sau cũng tò mò ra xem. Bác thốt lên: “Ồ! Họ nói tiếng Pháp, để tôi lo cho.” Hóa ra bác lớn tuổi ấy nguyên là một viên chức thời Pháp đã nghỉ hưu. Họ trò chuyện khá lâu, rồi bác lớn tuổi còn dắt họ đi dạo quanh cửa hàng. Những người Pháp mân mê cái tay vịn cầu thang, chụp hình mái vòm, lan can… Khi ra về, mấy người Pháp đó còn bắt tay từng người, cảm ơn rối rít. Bác lớn tuổi giải thích, đó là một ông kiến trúc sư đưa con trai đi tìm bản sắc kiến trúc Pháp ở các nước Đông Dương.

Nhờ ông người Pháp kia mà bác mới biết rằng nơi đây mang đậm những dấu ấn của kiến trúc thời Phục hưng như kính mái vòm, gạch Mosaic hay biểu tượng con gà trống... Tất cả những thứ ấy hội tụ của cả hồn đặc trưng 3 thương xá do người Pháp thiết kế xây dựng cách đây cả trăm năm là Galeries Lafayette (Paris), Maison Godard (Hà Nội) và Grands Magasins Charner (Sài Gòn)… Thì ra nhờ ông kiến trúc sư người Pháp nọ, chúng tôi mới biết đã may mắn được làm việc ở nơi lưu giữ những dấu ấn kiến trúc quý đến như thế.

6. Năm 1998, Cửa hàng Bách hóa tổng hợp thành phố được đổi lại cái tên quen thuộc từ trước năm 1975, Thương xá Tax. Điều đó làm những người như tôi có chút cảm giác tiếc nuối bởi dẫu sao, tôi đã quen thuộc với cái tên cũ, nó như một minh chứng cho một thời mậu dịch với sự kham khổ, thiếu thốn… Thế nhưng, đất nước đã bước vào thời hội nhập, dấu ấn mậu dịch phải thay đổi.

Thương xá Tax được chỉnh trang trở lại, nó trở thành điểm đến của nhiều du khách không hẳn để mua bán mà để được hoài niệm, được sống trong một không khí của những ngày xa xưa. Nhiều người quen của tôi ở nước ngoài về cũng đòi được đưa đến Thương xá Tax khi tôi chở đi dạo phố. Rồi những dịp cuối năm, điểm đến của nhiều gia đình cũng là Thương xá Tax bởi nơi đây luôn là nơi được trang hoàng lộng lẫy, sang trọng và lung linh nhất cho mùa đón Noel, mùa đón năm mới. Hàng ngàn ngọn đèn trang trí, hàng trăm mô hình với những biểu tượng, những hình ảnh rạng rỡ sang rực góc trời mỗi dịp cuối năm. Cùng với đường hoa Nguyễn Huệ, cùng với khách sạn Rex, dường như nơi đây là là minh chứng rõ rệt nhất của một Sài Gòn hoa lệ, của hòn ngọc Viễn Đông sầm uất đang ngày càng hòa nhập với thế giới trong sự phát triển. Và hàng năm, nơi đây thu hút hàng triệu người đến để đón mùa Xuân đất nước.

Thời gian trôi qua thật nhanh. Mới đó ngoảnh lại, Sài Gòn đã ở thời khắc 40 năm, kể từ sau ngày 30/4. “Nhưng năm nay sẽ đi đâu?” Những ngày cuối năm nay, khi đứng trước công trình đang quây kín để làm cao ốc, tuyến metro, tôi vẫn tự hỏi mình như thế. Đường hoa Nguyễn Huệ sẽ dời qua đại lộ Hàm Nghi, Thương xá Tax bị phá bỏ, chỉ còn Rex đứng chơ vơ . Đã có ý kiến của những người có trách nhiệm về việc sẽ xây dựng phương án để bảo tồn Thương xá Tax. Nhưng biết đến bao giờ?

Hữu Quân