Phố hàng trong trái tim người Hà Nội

Những cái tên quen thuộc như Hàng Bồ, Hàng Vải, Hàng Phèn, Hàng Bút, Hàng Đồng, Hàng Gà, Bát Đàn, Bát Sứ, Lãn Ông, Thuốc Bắc, Lò Rèn, Hàng Trống, Hàng Nón… đã trở thành một phần tiềm thức của người dân phố cổ.

Trước Cách mạng tháng Tám 1945, phần lớn các phố này đều mang tên tiếng Pháp. Sau khi hòa bình lập lại, thành phố đã khôi phục tên gọi tiếng Việt, gắn liền với nghề nghiệp từng tồn tại nơi đây. Chính vì thế mà “phố hàng” là ký ức đặc trưng của một Hà Nội ngàn năm văn hiến - nơi mỗi con phố như một trang sử, gắn bó chặt chẽ với sinh hoạt buôn bán và đời sống của cư dân.

Dẫu vậy, theo thời gian, nhiều nghề truyền thống đã không còn được duy trì. Phố Hàng Đồng từng là nơi sản xuất đồ thờ, tranh đồng, lọ hoa… nay chỉ còn khoảng 60% hộ còn theo nghề, xen lẫn với hàng nhập từ Trung Quốc, Đài Loan. Hàng Gà, nơi từng tấp nập gà, vịt, ngan, ngỗng, giờ đã chuyển sang khách sạn, nhà hàng, dịch vụ in ấn. Bát Đàn, nơi bán chum vại, gốm sứ dát vàng nay biến thành dãy quán ăn uống, cà phê. Hàng Bút từng sản xuất giấy, vở, bút, mực, nhưng dấu vết nghề nay cũng đã biến mất.

"Phố hàng" rực rỡ cờ hoa nhân dịp Quốc khánh 2/9.

Không ít phố đã thay đổi hoàn toàn diện mạo. Bát Sứ - vốn là Hàng Chén với đồ sành sứ nhập trong ngoài nay rộn ràng khách sạn, cà phê, nhà hàng. Lò Rèn, nơi từng vang tiếng bễ lò rèn, giờ chỉ còn duy nhất một gia đình giữ nghề thủ công truyền thống. Trong bức tranh đổi thay đó, chỉ có vài phố như Lãn Ông, Thuốc Bắc, Hàng Đồng, Lò Rèn… còn giữ được nét xưa, dù cũng không còn 100% đặc trưng như trước.

Phố Lãn Ông nổi bật lên như một điểm sáng. Đây là tuyến phố duy nhất còn giữ nghề Đông y cho đến ngày nay. Năm 2015, chính quyền quận Hoàn Kiếm (cũ) đã cải tạo toàn tuyến, xây dựng thành phố chuyên doanh Đông Nam dược. Khách từ khắp nơi tìm đến bắt mạch, mua thuốc, biến Lãn Ông thành một địa chỉ văn hóa - du lịch độc đáo của Hà Nội.

Hàng Trống từng vang tiếng bưng trống, Hàng Bừa từng làm răng bừa, Hàng Nón, Hàng Cỏ… tất cả nay chỉ còn cái tên gợi nhớ một thời. Có thể nói, "phố hàng" đã trải qua nhiều biến thiên, giữ lại được chút ít nghề truyền thống, song phần lớn phải nhường chỗ cho những ngành nghề, dịch vụ hiện đại hơn.

Trong 38 tuyến đường, phố được đặt tên mới, phố Hàng Lọng (phường Cửa Nam) đoạn từ ngã tư giao phố Trần Bình Trọng đến ngã ba giao đường Lê Duẩn là tên phố vừa được đặt lại.

Đoạn đường này đã được trải nhựa, có vỉa hè, cây xanh, điện chiếu sáng đô thị. Nhiều trụ sở cơ quan nằm trên đoạn phố này như: Bộ Công an, Báo Lao động Thủ đô, Viện Khoa học An toàn và Vệ sinh lao động, Nhà khách Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, mặt sau Cung Văn hóa Lao động Hữu nghị Việt Xô.

Hàng Lọng là tên một phố cổ trên địa bàn quận Hoàn Kiếm cũ. Xưa kia khu vực này thuộc đất thôn Cung Tiên, tổng Tiền Nghiêm, huyện Thọ Xương. Tên phố Hàng Lọng được cho là xuất hiện vào khoảng cuối triều Lê đầu triều Nguyễn và đã qua nhiều lần đổi tên.

Khúc đầu tiên của con đường Thiên lý đi về Nam có tên là đường Quan lộ, sau thành phố Hàng Lọng (còn gọi là Hàng Tàn, thể hiện qua câu ca dao cũ "Qua Hàng Thợ Nhuộm thẳng dong Hàng Tàn"). Sau hòa bình, đường được đổi thành đường Nam Bộ, và là đoạn đầu của đường Lê Duẩn ngày nay.

Xuất xứ tên Hàng Lọng là do dân vùng này làm và bán kiệu, ô, lọng cho các quan và đình chùa. Ở phố Hàng Lọng trước đây từng có đền thờ ông tổ nghề lọng - thêu là Lê Công Hành. Quá trình tồn tại còn có ngõ Hàng Lọng, do thực hiện dự án an ninh quốc phòng nên đã được giải phóng mặt bằng.

"Đặt lại tên phố Hàng Lọng là mong muốn của chính quyền và Nhân dân địa phương nhằm lưu giữ lại tên một phố hàng của Hà Nội xưa, tiếp tục giáo dục truyền thống văn hóa, lịch sử cho các thế hệ trẻ", tờ trình của Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội về đặt, đổi tên đường phố trình Hội đồng nhân dân Thành phố xem xét thông qua tại kỳ họp thứ 25.

Trong cuốn "Phố và đường Hà Nội" của Nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc (xuất bản năm 2004), Thủ đô có 48 phố bắt đầu bằng chữ "hàng", hầu hết thuộc huyện Thọ Xương xưa. Trừ một số tên phố mới xuất hiện gần đây (do gộp nhiều phố nhỏ), còn lại được hình thành từ thế kỷ 15 đến 19.

Đặc điểm chung của các phố này là ngắn, dưới 1.000 m, có phố chưa tới 100 m. Tên gọi thường gắn với nghề hoặc mặt hàng bán buôn trên phố. Do nằm ở trung tâm của đô thị Hà Nội trong nhiều thế kỷ, các con phố gắn với chữ "hàng" - là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử, tập trung nhiều công trình có giá trị về lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng của người Hà Nội.

Với người dân, "phố hàng" không chỉ là địa chỉ giao thương, mà còn là chốn ký ức. Bà Nguyễn Thị Mai, 70 tuổi, sống ở Hàng Bạc, kể rằng tuổi thơ của bà gắn liền với mái ngói thâm nâu, con ngõ nhỏ. Nay nhìn phố đổi thay, nhà cao tầng, cửa hiệu mọc lên, bà không khỏi tiếc nuối, nhưng mỗi lần nghe tên phố, ký ức thân thương vẫn ùa về.

Trong 38 tuyến đường, phố được đặt tên mới, phố Hàng Lọng (phường Cửa Nam) đoạn từ ngã tư giao phố Trần Bình Trọng đến ngã ba giao đường Lê Duẩn là tên phố vừa được đặt lại.

Trái lại, anh Trần Quang Huy sống ở Hàng Bồ lại lạc quan: Chính quyền đã giữ được cấu trúc phố, người dân có ý thức giữ gìn, nên "phố hàng" vẫn vừa quen thuộc vừa hiện đại. Còn chị Lê Thu Trang, một người con Hà Nội sống trong Nam, khi trở lại phố cũ đã thấy sự đổi thay mang sức sống mới: sáng sủa hơn, nhiều dịch vụ hiện đại hơn - trong niềm tiếc nuối vẫn chan chứa niềm tự hào. Nhất là những ngày gần sát kỷ niệm 80 năm Ngày Quốc khánh 2/9, không khí "phố hàng" rực rỡ cờ hoa khiến cho trái tim những người con Hà Nội đi xa không khỏi thổn thức.

Thực tế, nhiều tuyến phố cũng đang được chỉnh trang để hài hòa giữa cũ và mới. Ở Hàng Đào, Hàng Đường, Hàng Dầu, Đào Duy Từ, Mã Mây, Nhà Thờ, Nhà Chung… những ngôi nhà cổ dần lộ ra vẻ đẹp vốn có, những nhà xây sau cũng được sơn sửa phù hợp, không quá đối lập. Tình trạng mái che, mái vẩy, "chuồng cọp" xấu xí cũng dần biến mất, trả lại diện mạo gọn gàng hơn.

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Phùng Hoàng Anh, "phố hàng" chính là một thước phim sinh động phản ánh đời sống người Hà Nội trong hàng trăm năm. Nét đẹp ấy không chỉ nằm ở hoạt động buôn bán, mà còn ở sự rộn ràng, tấp nập, phản ánh sức sống của cả một nền thương nghiệp sông Hồng.

Ngày nay, cái đẹp ấy đã dịu đi, nhưng chính sự giản dị, mộc mạc ấy lại khiến phố hàng trở nên gần gũi hơn. Sự thay đổi - dẫu khiến nhiều người tiếc nuối nhưng cũng là tất yếu để thích ứng với thời đại. Có những phố giữ được nghề, có những phố phải rẽ sang hướng khác, nhưng tất cả đều cùng nhau tạo nên một Hà Nội vừa cũ vừa mới, vừa hoài niệm vừa sinh động.

"Hàng" - một từ thuần Việt mộc mạc, không hoa mỹ, không cầu kỳ, nhưng lại gợi lên sự thân thuộc, gắn bó. Những con phố mang chữ "hàng" chính là tấm gương phản chiếu tình yêu và ký ức của người Hà Nội đối với mảnh đất ngàn năm. Chỉ cần mỗi người đều có ý thức gìn giữ, "phố hàng" sẽ vẫn còn đẹp, vẫn còn đa sắc màu và vẫn mãi là niềm tự hào trong trái tim người Hà Nội.

Bảo Thoa