Nghề tò he giữa thời 4.0: Gian truân nhưng sáng tạo không ngừng

Truyền đời giữ lửa nghề

Làng Xuân La (Phú Xuyên, Hà Nội) lâu nay nổi tiếng với nghề nặn tò he. Nghề tò he ở đây đã có lịch sử tới 300 năm. Từ cái nôi ấy, những người con làng nghề tỏa đi khắp nơi, mang hồn quê đất Việt trong những con giống bột tới năm châu bốn bể.

Anh Đặng Thường (Phường tò he Đặng Thường) là một người con của quê hương Xuân La. Gia đình anh đã bốn đời tiếp nối nghề thổi hồn cho con giống. Trong trí nhớ của anh, nghề tò he đã có từ lâu lắm, khi anh sinh ra, cha anh đã nặn tò he và truyền nghề cho anh. Đến nay, anh lại truyền nghề ấy cho con trai, mong mỏi rằng nghề truyền thống cha ông để lại vẫn sẽ được đời đời tiếp nối.

Anh Đặng Thường trình diễn nặn tò he ở các triển lãm. Ảnh: Phương Mai.

Tò he là một loại đồ chơi truyền thống của trẻ em Việt Nam, đã trở thành một biểu tượng văn hóa ở các vùng quê, đặc biệt là ở vùng Bắc Bộ. Nguyên liệu chính để làm nên tò he là bột gạo, trộn thêm một số nguyên liệu khác để cho ra thành phẩm là những cục bột dẻo dai, có thể tùy ý người thợ tạo hình mà không bị nát. Anh Thường chia sẻ, ngày nay, ngoài bột nếp ra, người thợ cũng pha trộn thêm nhiều loại bột khác để chất liệu thêm bền hơn, nhưng đều là những loại bột có thể ăn được.

Màu sắc của những con giống tò he truyền thống hầu như đến từ các loại lá cây và màu sắc tự nhiên, như gấc, lá dứa, lá tám, than tre,… Ngày nay, để thành phẩm lên màu tươi tắn và bảo quản được lâu bền hơn, người thợ cũng sử dụng các loại màu thực phẩm an toàn cho sức khỏe để hòa trộn.

Những con giống bột đa dạng hình thù và màu sắc.

Trẻ em thích thú vây quanh sạp tò he.

Anh Thường tâm sự: “Chúng tôi bắt buộc phải thích nghi để phát triển, chứ không thể giữ mãi những thứ không phù hợp được. Đành rằng mình muốn bảo lưu cái nghề của cha ông, nhưng nếu nó không phù hợp với thời đại, nếu không thể hòa mình với nhịp sống đương thời thì nghề nào cũng sẽ mai một”.

Đã tưởng chừng đứt đoạn

Anh Thường nhớ lại một khoảng thời gian khó khăn của những người làm nghề tò he: “Cách đây tầm 4-5 năm, có một thời gian nghề tò he của chúng tôi rất trầm lắng. Khi ấy, đồ chơi nhựa của Trung Quốc tràn sang, bán la liệt tại khắp những ngõ phố lớn nhỏ. Con giống tò he quanh đi quẩn lại chỉ có mấy mẫu cũ, như là 12 con giáp, Tôn Ngộ Không, hoa hồng, hoa sen,… Tạo hình của những con giống khi ấy không được đa dạng và bắt mắt như bây giờ. Khi ấy, chúng tôi cũng cố gắng mang các sản phẩm tò he đi khắp nơi để quảng bá và bày bán, như vào các trường học, các triển lãm,… Nhưng vẻ mặt của các bạn nhỏ khi thấy tò he không được hào hứng lắm. Lúc ấy chúng tôi tưởng chừng mai một nghề”.

Cũng vào những năm ấy, trong trí nhớ của anh Đặng Thường, nhiều người ở làng tò he Xuân La từng phải chuyển nghề để kiếm sống. Người thì đi hát chầu văn, người phải làm nghề màn tuyn, làm mộc,… Trong khi đó, sự bùng nổ của công nghệ và kinh tế thị trường mở ra nhiều cơ hội hơn cho lớp trẻ, nhiều bạn trẻ không chọn nối nghề truyền thống mà chọn nghề khác có thu nhập cao hơn để làm giàu. Đồ chơi công nghiệp tràn lan, lấn át đi các món đồ chơi dân gian.

Vực dậy nghề tò he

Không chịu khoanh tay đứng nhìn làng nghề ngày càng mai một, những người nghệ nhân tâm huyết với nghề tò he vẫn luôn ý thức được những giá trị tinh thần và văn hóa đáng quý của một nghề truyền thống đã có 300 năm lịch sử. Bằng nhiều nỗ lực đáng quý, những năm trở lại đây, tò he Xuân La đã được phục dựng và thậm chí cất cánh bay cao, bay xa tới bạn bè quốc tế.

Chính trong những giây phút khó khăn tưởng như mất nghề, những nghệ nhân tò he đã học được cách thay đổi để thích nghi và phát triển. Anh Đặng Thường chia sẻ: “Khi chúng tôi mang tò he vào các trường học để quảng bá, các em học sinh đã hỏi chúng tôi có thể nặn tò he thành các tạo hình mà các em thích hay không. Từ đó, chúng tôi bắt đầu thay đổi và phát triển các mẫu mã tò he đa dạng hơn, không chỉ giới hạn ở những mẫu cũ nữa. Chúng tôi cũng phải cập nhật xem các em đang thích hình ảnh gì, con vật gì đang “hot trend”, nhân vật hoạt hình nào nhiều em yêu mến,… Từ đó, những con giống ngộ nghĩnh hình chuột lang nước Capybara hay nhân vật hoạt hình Kuromi ra đời.”

Bàn tay người thợ thoăn thoắt nặn ra những con giống xinh xắn.

Không chỉ dừng ở việc thay đổi mẫu mã mới, những người nghệ nhân còn sáng tạo và phát triển dựa trên những hình ảnh truyền thống. Anh Đặng Thường không chỉ nặn những nhân vật tò he ngộ nghĩnh, mà còn dồn tâm huyết, thời gian để tạo ra cả những mô hình tiểu cảnh sân vườn Bắc Bộ, những mâm bồng, đầu lân sư rồng, chậu cây, chậu hoa,… Những mô hình tiểu cảnh vô cùng tỉ mỉ mà theo anh Thường thì mất từ 5 ngày đến 1 tuần mới tạo ra được.

Những con giống phức tạp được anh Thường nặn ra mang hơi thở và vẻ đẹp truyền thống.

Có những tiểu cảnh mà anh Thường mất nhiều thời gian, công sức và tâm huyết mới tạo ra được.

Ai nhìn ngắm cũng phải trầm trồ vì sự tỉ mỉ và vẻ đẹp của những tiểu cảnh làm từ bột nặn tò he.

Vài năm trở lại đây, cùng với sự quan tâm của chính quyền và báo chí truyền thông, nghề tò he đang nhận được nhiều sự chú ý. Phường tò he của anh Thường cùng nhiều làng nghề truyền thống khác đã được đi nhiều chuyến công du tới các quốc gia như Ấn Độ, Ả Rập, Pháp, Brazil,… để quảng bá các sản phẩm và văn hóa của Việt Nam. Những mô hình tò he ấy, anh mang đi khắp các triển lãm từ trong nước đến nước ngoài để bạn bè bốn bể năm châu biết được cái tài nghệ tinh hoa, khéo léo của con người Việt Nam. “Bạn bè thế giới yêu thích lắm, họ trầm trồ và thích thú trước những sản phẩm chúng tôi tạo ra. Đó càng là động lực lớn hơn nữa để chúng tôi phát triển nghề”, anh Thường hào hứng chia sẻ.

Trăn trở truyền nghề

Nghề truyền thống nào cũng thế, trăn trở lớn nhất của mọi nghệ nhân là làm sao để truyền nghề cho con em, cho lớp trẻ. Đó không chỉ đơn giản là truyền một nghề để kiếm ăn, mà còn là truyền lại tình yêu nghề, là lửa nghề, là những giá trị văn hóa và tinh thần lắng đọng bao nhiêu đời trong từng con giống.

May thay, con trai anh Thường đã đi trên con đường tiếp bước cha ông. Bạn Tùng, con trai anh Thường đã bắt đầu theo cụ và ông học nghề từ năm 5 tuổi và bắt đầu theo cha đi triển lãm tò he ở khắp nơi trong và ngoài nước. Bạn tâm sự: “Niềm yêu thích với tò he đã nhen nhóm trong mình từ tấm bé. Mình bắt đầu học làm tò he từ khi còn chưa ý thức được rõ ràng nghề tò he là gì. Chỉ là mình thấy ông bà, bố mẹ nặn tò he thì cũng bắt chước theo thôi.

Anh Thường (áo đỏ) và con trai là bạn Tùng (áo xanh) cùng trình diễn nặn tò he.

Ngày bé tay mình rất cứng, không thể nặn được những chi tiết tinh xảo như người lớn. Tốc độ của mình cũng chậm, có khi mân mê cả ngày mới ra được thành phẩm xấu ơi là xấu (cười). Mình đã luyện rất nhiều năm mới có thể nặn ra được những thành phẩm như bây giờ. Ước mong của mình là trong những năm tới có thể đi lưu diễn và quảng bá sản phẩm ở nhiều nơi hơn nữa, để ai ai cũng biết được những sản phẩm tò he của làng nghề Xuân La và phường tò he Đặng Thường”.

Và cứ thế, nhờ tình yêu với những con giống, các đời nghệ nhân cha truyền con nối, nét tinh hoa của nghề tò he vẫn tiếp tục được gìn giữ và phát triển. Dưới bàn tay tài hoa của những người nghệ nhân, những con giống bột không chỉ là món đồ chơi đơn thuần mà còn là những tác phẩm nghệ thuật mang đậm bản sắc dân tộc. Mỗi một tác phẩm là sự kết tinh của truyền thống, của niềm đam mê và sự sáng tạo không ngừng nghỉ của nhiều thế hệ con người Việt Nam.

Dẫu thời gian có đổi thay, dẫu thị trường có muôn vàn biến động, nhưng những con giống tò he nhỏ bé vẫn luôn mang trong mình hơi thở của làng nghề, của ký ức tuổi thơ, của một nét văn hóa Việt Nam đặc sắc. Và với những con người tâm huyết như anh Đặng Thường cùng các nghệ nhân khác, nghề nặn tò he chắc chắn sẽ không chỉ được bảo tồn mà còn vươn xa, chắp cánh cho tinh hoa Việt tỏa sáng trên bản đồ thế giới.