Mênh mang mùa thị

Người ta giữ gìn cây thị trong sân, trong vườn như giữ một phần hồn vía quê nhà. Có quả thị chín rụng xuống, người nhặt lên nâng niu như báu vật. Có khi chẳng ăn, chỉ đặt vào lòng bàn tay, để hương thơm nồng nàn ấy vấn vít quanh mình. Mùi hương ngọt ngào, thanh sạch đến lạ, nhẹ thôi mà thấm sâu, khiến cả phố thị đôi khi cũng bâng khuâng như mang hơi thở của làng quê.

1.

Cứ đến cuối tháng Bảy âm lịch, khi tiết trời chuyển mùa, những cơn gió khẽ chạm vào vườn quê, tôi lại nhận ra hương thị lặng lẽ tỏa ra từ đâu đó. Mùi hương quen thuộc ấy, chỉ thoáng qua thôi cũng đủ khiến lòng tôi chùng xuống, bồi hồi như vừa được trở về với những ngày xưa cũ.

Thuở nhỏ, thị trong tôi không chỉ là một loại quả. Nó là cả một mùa, một miền ký ức. Tôi sinh ra trong một làng quê nghèo ở ngoại thành Hà Nội. Đất rộng, vườn thưa, cũng bởi vậy mà nhà tôi có tới hai cây thị cổ thụ, thân xù xì, cao ngút mắt. Ông bà nội bảo đó là thành quả của những ngày lam lũ, là bóng mát để che chở cho con cháu. Hơn hết, thị là thứ quả cứu đói mỗi đận giáp hạt. Một thúng thị có khi đổi được vài bò gạo, vậy là cả gia đình có thể no đủ ít nhất vài ngày.

Cùng với những loại hoa quả khác, thị vẫn được ưu ái một góc riêng xuất hiện khắp các nẻo phố.

Mỗi mùa quả chín, mẹ thường dắt tôi ra vườn. Tôi vẫn nhớ như in cái dáng mẹ cúi xuống, nhặt từng quả vàng rực nằm lẫn trong lá khô. Bàn tay mẹ xẻ đôi một quả, đưa cho tôi nếm thử. Vị thị khi ấy thật đặc biệt, nó không ngọt sắc, cũng chẳng nhạt nhòa… chỉ thanh thanh, mát lành, để lại trong miệng một dư âm dịu ngọt khó tả. Đối với đứa trẻ như tôi ngày đó, mỗi quả thị chẳng khác nào báu vật.

Với lũ trẻ trong làng, gốc thị ngoài sân đình chính là “sân chơi chung”. Giữa những tán lá xanh rì, chúng tôi ríu rít trò chuyện, chơi trốn tìm, đánh chuyền… tiếng cười vang lẫn trong hương thơm dìu dịu, thành thứ ký ức ngọt ngào theo tôi suốt đời.

Có những buổi chiều hè, lũ trẻ chúng tôi tranh nhau nhặt quả thị rụng. Đứa nào may mắn nhặt được quả to, thơm nhất thì hân hoan khoe khắp xóm. Nhiều khi chẳng ăn ngay, chúng tôi xâu quả bằng sợi chỉ đỏ, đeo lủng lẳng trước ngực như chiếc vòng bùa may mắn. Mùi thị theo bước chân, theo cả giấc ngủ, thấm vào từng trò chơi trẻ dại. Mỗi tối, khi cửa sổ mở toang, gió thu ùa vào mang theo hương thị dìu dặt, mẹ lại dặn: “Ngửi đi con, để ngủ cho ngon giấc”. Và đúng thật, hương thị ấy đã nâng giấc ngủ tuổi thơ tôi suốt bao mùa.

Giờ đây, cuộc sống đổi thay, thị không còn là thứ quả cứu đói như lời ông bà kể nữa. Nó đã trở thành biểu tượng của sự linh thiêng, được người dân gìn giữ, nâng niu. Thỉnh thoảng đi giữa phố phường, bắt gặp mùi thị thoảng qua, tôi lại bỗng dưng muốn dừng bước. Trong cái nồng nàn ấy, tôi nghe thấy cả câu hát cổ tích ngày xưa bà thường khe khẽ ru: “Thị ơi, thị rơi bị bà, bà để bà ngửi chứ bà không ăn…”. Câu hát hồn nhiên mà gợi biết bao thương nhớ.

Có lẽ, điều kỳ diệu nhất của quả thị không chỉ nằm ở hương thơm hay vị ngọt, mà ở chỗ nó mang theo sức mạnh đánh thức ký ức. Để dù tôi có đi đâu, bao xa, mỗi mùa thị về vẫn thấy lòng mình run rẩy, như vừa chạm lại tuổi thơ, vừa nắm lại một phần quê nhà không bao giờ mất.

2.

Lớn lên, rời quê đi học rồi đi làm, tôi vẫn mang theo trong mình hương thị tuổi thơ. Nhưng càng đi nhiều, tôi càng nhận ra, không chỉ ở quê tôi, cây thị ở khắp các miền đất đều được người dân gìn giữ như một báu vật, như một nhân chứng của lịch sử và văn hoá.

Những ngày này, trên dọc các tuyến phố, con đường Hà Nội, lại thấy những đôi quang gánh chòng chành trên chiếc xe đạp cũ chở những trái thị thơm ngang phố hoặc thị được bày trên các mẹt ven đường. Hình ảnh đó khiến bao người vừa háo hức, vừa bồi hồi.

Tôi nhớ lần dừng chân ở đình Trung Tự, giữa lòng Hà Nội. Ở ngay lối vào đình, một cây thị cổ thụ sừng sững, cành lá xum xuê, đã đứng đó hơn 300 năm, chứng kiến bao thăng trầm của đất kinh kỳ. Các cụ cao niên trong làng kể rằng cây thuộc loại “thất tuyệt” nghĩa là bảy điều quý hiếm mà trời đất ban cho. Nôm na có thể hiểu đó là cây sống lâu, tán rộng, chịu hạn giỏi, không hề có tổ chim, gỗ dùng để khắc ván in, quả thơm để cúng lễ, vỏ lại chữa được bệnh. Đó là “thất tuyệt” mà không phải loài cây hay thức quả nào có được.

Điều trân quý ở chỗ, hàng năm, vào ngày 20 tháng 8 âm lịch, dân hiếu học trong làng Trung Tự vẫn làm lễ tế tiên hiền dưới bóng thị già. Giờ đây, cây đã được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, một danh hiệu quý giá nhưng xứng đáng cho cả chặng đường cây lặng thầm che chở bao thế hệ.

Rồi một lần khác, tôi về làng Tiến Ân, xã Thủy Xuân Tiên, Chương Mỹ (nay là xã Xuân Mai, Hà Nội). Từ xa đã thấy một tán cây khổng lồ che phủ cả khoảng đất rộng. Đó là “cụ” thị ngàn năm tuổi, đứng ngay trung tâm làng, bên cạnh ngôi đình cổ. Gốc thị lớn đến mức phải bảy, tám người mới ôm xuể; đường kính tán che tới 15 mét. Người dân lo cây già yếu nên đã dựng cả cột bê tông để chống đỡ.

Bao đời nay, cây vẫn vững vàng, như một nhân chứng trầm mặc của vùng đất khai canh lập ấp. Họ bảo, chẳng ai biết chính xác cây có từ bao giờ, chỉ biết từ khi sinh ra đã thấy cụ thị đứng đó. Năm 2014, cây được đón bằng công nhận Cây Di sản Việt Nam, trong ngày hội làng rợp sắc cờ hoa. Hôm ấy, tôi đứng dưới bóng cây, bỗng thấy lòng mình dâng lên một cảm giác vừa thiêng liêng, vừa thân thuộc, như đang được gặp lại chính người bạn tuổi thơ của mình.

Đi qua nhiều miền quê, tôi càng thấm thía rằng thị không chỉ là một loài cây, một loại quả. Nó đã trở thành ký ức tập thể, là sợi dây vô hình kết nối con người với đất đai, với tổ tiên. Mỗi cây thị cổ thụ đứng sừng sững giữa làng không chỉ tỏa bóng mát, mà còn tỏa cả niềm tin, sự gắn kết cộng đồng, là điểm tựa tinh thần cho bao thế hệ.

3.

Đứng dưới bóng cây thị ngàn năm ở Tiến Ân hay chạm tay vào thân gỗ xù xì của cây thị 300 năm ở Trung Tự, tôi bỗng thấy mình nhỏ bé lạ thường. Giữa những gốc cây ấy, dường như có hơi thở của đất trời, có tiếng thì thầm của tiền nhân vọng lại. Và trong khoảnh khắc ấy, ký ức tuổi thơ lại ùa về, mồn một như mới hôm qua. Tôi nhớ mùi hương thanh sạch lan vào giấc ngủ, nhớ bàn tay mẹ khẽ xẻ đôi quả thị vàng, nhớ cả tiếng cười trong vắt của lũ trẻ dưới tán lá xanh.

Quả thị có hương thơm mộc mạc, vốn là thứ quả để “chơi”, để “ngửi“, chứ không phải để “ăn”.

Thị trong tôi không chỉ là một loại quả. Nó là sợi dây nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa tuổi thơ và đời người trưởng thành. Đi đâu, ở đâu, chỉ cần bắt gặp một thoáng hương thị trong gió, tôi lại thấy mình được trở về, được ôm trọn ký ức trong vòng tay. Có lẽ vì thế mà suốt bao đời nay, người dân khắp miền quê vẫn giữ gìn, nâng niu cây thị như một báu vật. Bởi họ hiểu, đó không chỉ là bóng mát, không chỉ là hoa thơm quả ngọt, mà còn là linh hồn của làng, là ký ức của cộng đồng, là sợi chỉ vàng gắn kết con người với đất mẹ.

Mùa thị lại đang về. Có những ngày lang thang giữa phố thị ồn ã, bất chợt một làn hương ngọt lành thoảng qua, tôi giật mình dừng bước. Giữa dòng người vội vã, tiếng xe cộ rầm rập, hương thị vẫn đủ sức níu lại tâm hồn, khẽ gợi lên một miền ký ức bình yên. Người ta bày thị bán ven đường, những quả vàng óng đặt trong chiếc mẹt tre mộc mạc, chẳng cần mời chào mà hương thơm đã tự tìm đến, len lỏi vào từng bước chân. Nhiều lúc, chỉ cần ôm một quả thị trong tay, hít hà mùi hương dịu ngọt ấy, phố xá bỗng như lắng lại, để tôi thấy mình đang được trở về với sân vườn tuổi thơ, nơi gốc thị quê nhà vẫn thì thầm trong gió.