Ký ức phố trong từng lối ngõ

Nhịp sống bên ngõ nhỏ

“Nơi tôi sinh Hà Nội, ngày tôi sinh, một ngày bỏng cháy. Ngõ nhỏ, phố nhỏ, nhà tôi ở đó…” - câu hát trong bài “Hà Nội và tôi” của Nhạc sĩ Lê Vinh như một điệp khúc thân quen, cứ văng vẳng đâu đó mỗi khi tôi lang thang trên những con phố đông người. Hà Nội có nhiều ngõ nhỏ, rất nhiều.

Chúng như những đường gân len lỏi trong lòng phố thị, vừa khiêm nhường vừa dai dẳng, lưu giữ những câu chuyện mà đôi khi phố lớn chẳng còn đủ chỗ để chất chứa. Có ngõ rộng vừa đủ cho vài chiếc xe máy tránh nhau, có ngõ lại hẹp đến mức chỉ một người đi lọt. Nhưng tất cả đều gợi ra một Hà Nội rất riêng, bình dị, thân thương và nhiều hoài niệm.

Một chiếc giếng cổ hiếm hoi còn sót lại ở phố cổ Hà thành.

Một lần ghé thăm người bạn ở ngõ nhỏ Hàng Bông, tôi mới thấm thía câu nói “đất chật, người đông” không hề quá lời. Con ngõ hun hút tối, ánh sáng lọt vào chỉ như sợi chỉ mảnh. Hai bên là những căn nhà san sát, đã nhuốm màu thời gian. Vậy mà trong sự chật chội tưởng chừng khó thở ấy, con người vẫn tìm thấy niềm vui sống. Những nụ cười hiền, cái gật đầu chào vội, những lần khẽ nghiêng xe để nhường nhau qua lối hẹp… tất cả làm nên một xã hội thu nhỏ, nơi người ta bằng lòng với hiện tại và biết cách sống chan hòa.

Tên gọi của các ngõ Hà Nội vốn dĩ cũng đã là một câu chuyện dài, gợi mở biết bao nỗi niềm. Ngõ Huế nằm trên phố Huế; ngõ Cấm Chỉ ẩn mình khiêm nhường giữa Hàng Bông; và có cả một cái tên nghe rất tình - Tạm Thương. Chỉ cần nhắc đến thôi, Tạm Thương đã gợi trong lòng người ta một thoáng vấn vương, như phảng phất đâu đây một nỗi tình riêng chưa kịp nói hết. Tôi tình cờ được biết về gốc tích của con ngõ độc đáo này từ nhà thơ Vương Tâm. Ông kể, nơi đây từng gắn với mối tình đẹp của vua Lý Thánh Tông và Ỷ Lan, một cô thôn nữ hái dâu xứ Kinh Bắc. Ngôi đình rêu phong, chiếc giếng cổ còn sót lại trong ngõ hẹp hôm nay như những chứng tích thầm lặng, níu giữ ký ức khỏi tan biến trong dòng chảy thời gian.

Có thời, Tạm Thương lại được gọi là Trạm Thương, bởi nơi đây từng là chỗ chứa tạm thóc thuế dân nộp trước khi chuyển vào kho chính. Rồi theo năm tháng, sự biến đổi trong khẩu ngữ đã khiến “Trạm” dần hóa thành “Tạm”, để rồi Tạm Thương đi vào đời sống người dân Hà Nội như một sự sắp đặt tình cờ mà hữu tình.

Những tên gọi như Tạm Thương, Cấm Chỉ… dù còn nhiều điều khó kiểm chứng, vẫn đủ sức thắp lên trong lòng người Hà Nội một niềm tự hào âm thầm và một thoáng lãng đãng khi nhớ về cội nguồn phố phường. Bởi với Hà Nội, mỗi cái tên ngõ phố không chỉ là một địa danh, mà còn là một mảnh ký ức, một lớp trầm tích văn hóa đọng lại qua bao thế kỷ.

Giữa nhịp sống ồn ã của phố thị hôm nay, thật đặc biệt khi đâu đó trong những ngõ nhỏ Hà Nội vẫn còn hiện diện những chiếc giếng cổ. Ở làng quê, giếng nước vốn bình thường, gắn liền với từng nếp nhà, từng rặng tre. Nhưng ở Hà Nội - nơi bê tông và nhà cao tầng chen chúc, nhìn thấy một chiếc giếng nơi cuối ngõ lại giống như chạm vào một mảnh ký ức, một phần hồn quê còn sót lại giữa lòng phố phường.

Giếng ở ngõ Hàng Hòm sâu thăm thẳm, trong đến nỗi có thể soi thấy cả bóng mây trôi qua đáy nước. Người già kể, chỉ mới dăm bảy năm trước thôi, bà con vẫn múc nước giếng để tưới cây, rửa sân, rửa xe. Ở ngõ 15 Phủ Doãn, một chiếc giếng đã tròn trăm tuổi vẫn chưa từng cạn. Những vết nứt loang lổ trên thành gạch rêu phong như dấu khắc của thời gian, nhưng mạch nước bên dưới thì vẫn nguyên lành, trong trẻo, mát lành như ngày nào. Chị Nhạn - người phụ nữ làm dâu trong ngõ đã hơn hai mươi năm vừa múc nước vừa bồi hồi kể: “Ngày xưa, cả ngõ tắm giặt, nấu ăn đều nhờ vào nước giếng này. Giờ có nước máy rồi, nhưng chẳng ai nỡ bỏ, vì giếng là một phần ký ức, một phần đời sống của chúng tôi”.

Mỗi con ngõ ở Hà thành lại chứa đựng một câu chuyện của riêng mình. Ngõ có chật hẹp, có cũ kỹ nhưng lại ẩn chứa biết bao câu chuyện về đất, về người.

Thế mới thấy, ngõ nhỏ Hà Nội đâu chỉ là lối đi chật hẹp giữa những bức tường cũ kỹ. Ngõ nhỏ là nơi níu giữ sự gắn kết con người, là kho ký ức của bao thế hệ, là mạch ngầm văn hóa bền bỉ chảy xuyên qua thời gian. Trong cái hẹp lại có cái rộng: rộng của tình làng nghĩa xóm, của sự sẻ chia, của ký ức chẳng dễ phai mờ. Và chính những ngõ nhỏ, với chiếc giếng cổ, với khoảng sân chung, với tiếng chuyện trò vang lên mỗi chiều… mới là phần hồn sâu thẳm của Hà Nội. Một Hà Nội hoa lệ mà không xa lạ, hiện đại mà vẫn đằm thắm hoài niệm, ồn ào nhưng luôn giữ cho riêng mình những khoảng lặng rất người, rất Hà thành.

Nơi neo giữ kỷ niệm

Những hôm lang thang khắp phố phường Hà Nội, tôi không khỏi ngạc nhiên khi thấy người dân tận dụng triệt để từng centimet để mưu sinh. Trong những ngõ ngách chật hẹp, hàng quán san sát mọc lên, gọn gàng và ngăn nắp đến lạ. Người xưa có câu “khéo ăn thì no, khéo co thì ấm”, có lẽ chính cái sự chật chội ấy đã hình thành nên một nếp sống riêng: ba chiếc ghế con xếp cạnh nhau, chiếc ở giữa biến thành bàn, vậy mà thành một quán ăn nức tiếng. Dãy ghế nhựa nhỏ thấp, lấp kín cả ngõ, khách ngồi chen vai thích cánh, vừa dùng bữa vừa trò chuyện rì rầm.

Tôi thích cái không gian quán xá trong ngõ như vậy, và bạn tôi - Nhà văn Nguyễn Văn Học cũng thế. Anh bảo đó là một “sở thích kỳ lạ”, điểm chung của những người gắn bó lâu dài với Hà Nội. Thật ra, chẳng cần lý giải hoa mỹ, đơn thuần vì ngồi trong ngõ hẹp, chỉ vài ba người đã thấy gần gũi, câu chuyện đời thường được sẻ chia không cần nói lớn mà vẫn đủ nghe, đủ cảm, đủ ấm áp tình người.

Một điểm nhấn đặc biệt của ngõ nhỏ Hà thành chính là ẩm thực. Không ít hàng quán ngon nức tiếng lại chọn nép mình nơi những ngõ sâu. Người sành ăn chắc hẳn đã quá quen với ngõ Cấm Chỉ, ngõ chợ Đồng Xuân, ngõ Tràng An, ngõ Huế, ngõ Huyện… Những con ngõ dài chỉ vài chục mét nhưng lại chất chứa cả một “thế giới vị giác”, từ bình dân đến sang trọng.

Như ngõ Tô Hoàng, một con ngõ ngắn chỉ gần 200 mét nhưng được mệnh danh là “thiên đường vịt” của Hà Nội. Quán nối quán, đủ món: vịt luộc, vịt nướng, canh măng tiết, bún vịt… Một chủ quán cho biết mỗi ngày bán từ 20 đến 50 con vịt, lúc nào cũng tấp nập người ra vào. Thế mới thấy, ngõ tuy nhỏ mà lại là sinh kế của bao người, là nơi níu giữ hương vị quê hương, vừa để khám phá, vừa để tìm về ký ức. Người bán hàng thong dong, người mua cũng chẳng vội vã; niềm vui và sự háo hức của họ dường như vượt ra ngoài giá trị của một bữa ăn.

Những con ngõ nhỏ nơi ngoại thành Hà Nội cũng ẩn chứa nhiều câu chuyện thú vị, trong đó nổi tiếng hơn cả là tục góp gạch lát ngõ khi cưới vợ gả chồng.

Rời những ngõ nhỏ tấp nập nơi phố cổ, tôi nhớ đến chuyến ghé làng Cựu thuộc xã Vân Từ, huyện Phú Xuyên (nay là xã Chuyên Mỹ). Ông Trần Quang Trung, Trưởng thôn, kể rằng làng vẫn còn giữ những con ngõ đỏ au màu gạch cũ. Điều thú vị là có thời, mỗi chàng rể khi cưới vợ làng Cựu phải góp gạch xây vài mét ngõ. Ngõ vì thế không chỉ là lối đi, mà còn là “của hồi môn” đặc biệt, là niềm tự hào của những chàng rể khi về quê vợ. Vào mùa xuân, cưới hỏi rộn ràng, ngõ làng lại dài thêm, đỏ thêm như những chứng tích của hạnh phúc, của sự chung sức dựng xây.

Ngồi nghe chuyện, đi trong những ngõ nhỏ ấy, tôi chợt nghĩ có lẽ một phần trầm tích văn hóa của Hà Nội vẫn nằm ở chính nơi này, nơi ngồn ngộn đời sống dân sinh, vừa cũ kỹ, vừa đổi mới. Ngõ không chỉ là “hạ tầng” của đô thị, mà còn là ký ức, là nếp sống, là văn hóa.

Và biết đâu, một ngày nào đó, những người làm quy hoạch, những người yêu Hà Nội sẽ nhận ra chính ngõ nhỏ mới là nét đặc trưng độc đáo, làm nên hồn cốt của Thủ đô. Cái hồn ấy cần được gìn giữ, để trong nhịp sống hiện đại, Hà Nội vẫn còn nguyên vẹn những khoảng lặng rất riêng.