Kỳ 1: Khi cả ý thức lẫn công cụ phòng, chống tai nạn lao động vẫn còn... xem nhẹ

Lực lượng đông, nhận thức yếu

Số liệu thống kê từ Bộ Kế hoạch và Đầu tư (cũ), nay là Bộ Tài chính cho thấy, tính đến hết năm 2024, cả nước có khoảng 940.078 doanh nghiệp đang hoạt động. Trong đó, hơn 97% trong số này là các doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV), với tổng nguồn vốn khoảng 16,6 triệu tỷ đồng. Đây là khu vực tạo ra khoảng gần 40% GDP, hơn 30% ngân sách Nhà nước và sử dụng trên 51% lực lượng lao động xã hội. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, chính vì quy mô nhỏ, thiếu nguồn lực, nên nhiều doanh nghiệp trong nhóm này chưa chú trọng công tác bảo đảm an toàn lao động một cách đúng mức.

Công tác đảm bảo an toàn lao động tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa hiện vẫn chưa được quan tâm nhiều. (Ảnh: Khắc Hạnh)

Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp cũng chưa tổ chức huấn luyện an toàn lao động định kỳ cho NLĐ. Thậm chí, phần lớn các doanh nghiệp không có cán bộ chuyên trách hoặc bán chuyên trách về an toàn, không xây dựng nội quy, không tổ chức khám sức khỏe nghề nghiệp cho NLĐ, không thống kê và báo cáo tình hình TNLĐ đúng quy định...

Theo TS. Nguyễn Anh Thơ - Viện trưởng Viện Khoa học An toàn và Vệ sinh lao động, nguyên nhân chủ quan chiếm tới 73% tổng số vụ TNLĐ. Trong đó, phần lớn bắt nguồn từ việc người sử dụng lao động không tuân thủ quy định pháp luật về an toàn vệ sinh lao động, còn NLĐ thì thiếu kiến thức, không được huấn luyện đầy đủ, dẫn đến hành vi làm việc nguy hiểm, vi phạm quy trình.

Một thực tế đáng lo ngại được chỉ ra trong Báo cáo quốc gia về TNLĐ năm 2024 của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (cũ); có đến 46,91% số vụ tai nạn chết người có nguyên nhân từ phía người sử dụng lao động, bao gồm: không xây dựng quy trình làm việc an toàn, không huấn luyện cho NLĐ, sử dụng thiết bị không đảm bảo kỹ thuật, thiếu giám sát an toàn tại công trường… Điều này cho thấy sự coi thường tính mạng NLĐ, đặt lợi nhuận lên trên sự an toàn.

Chỉ 22,88% số vụ có nguyên nhân do chính NLĐ, thường là vi phạm quy trình, chủ quan trong thao tác. Số liệu này cho thấy, trách nhiệm lớn nhất vẫn nằm ở khâu quản lý, tổ chức sản xuất và đào tạo an toàn trong doanh nghiệp. Đáng chú ý, TNLĐ chủ yếu xảy ra ở các DNNVV, trong các ngành nghề có nguy cơ cao như xây dựng, cơ khí, may mặc, gỗ, vận tải…

Bên cạnh những nguyên nhân trên, theo các chuyên gia, nguyên nhân dẫn đến TNLĐ ở các DNNVV còn là do sự hạn chế của các cán bộ phụ trách công tác an toàn, vệ sinh lao động (ATVSLĐ) tại các đơn vị, doanh nghiệp; thậm chí, ngay cả với những cán bộ làm công tác quản lý. Bên cạnh đó, là sự quản lý lỏng lẻo, vào cuộc thiếu tích cực của các cấp chính quyền quận, huyện, xã (trước đây).

Đặc biệt là công tác thanh tra, xử lý các vi phạm về lĩnh vực ATVSLĐ trên địa bàn còn chưa nghiêm, chế tài xử phạt chưa đủ sức răn đe (có nơi phát hiện ra nhiều sai phạm, tại nhiều doanh nghiệp nhưng chỉ dừng lại ở mức nhắc nhở, không lập biên bản xử lý vi phạm hành chính); số đơn vị, doanh nghiệp được thanh tra, kiểm tra chuyên ngành về ATVSLĐ còn ít, chủ yếu là lồng ghép trong các cuộc thanh tra, kiểm tra chung về thực hiện pháp luật lao động, vì vậy chưa đảm bảo tính chuyên sâu về kỹ thuật ATVSLĐ.

Người lao động làm việc tại các doanh nghiệp nhỏ và vừa cũng chưa nhận thức hết được vai trò quan trong của công tác đảm bảo an toàn lao động. (Ảnh: Khắc Hạnh)

Ngoài ra, mạng lưới An toàn vệ sinh viên (ATVSV) tại một số đơn vị chưa được thành lập hoặc đã thành lập song chỉ là hình thức, hoạt động chưa hiệu quả. Nhiều doanh nghiệp chưa xây dựng được quy chế hoạt động và chưa có chế độ phụ cấp cho các an toàn vệ sinh viên theo quy định nên không động viên, khuyến khích được các An toàn, vệ sinh viên hoạt động tích cực. Theo quy định của pháp luật, mạng lưới ATVSV hoạt động dưới sự quản lý và hướng dẫn của Ban Chấp hành Công đoàn cơ sở nên các doanh nghiệp chưa có Công đoàn cơ sở đều không thành lập mạng lưới ATVSV, dẫn đến tổng số các đơn vị, doanh nghiệp có mạng lưới ATVSV còn thấp...

Từ lỗ hổng đến hành động

Theo Báo cáo tổng kết công tác an toàn, vệ sinh lao động năm 2024 do Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (nay là Bộ Nội vụ) công bố tại Hội nghị trực tuyến toàn quốc Tháng hành động về an toàn, vệ sinh lao động 2025 (diễn ra ngày 5/5/2025), trong năm 2024, cả nước xảy ra 8.286 vụ TNLĐ, làm 8.472 người bị nạn, trong đó có 621 người tử vong. So với năm 2023, số người chết vì TNLĐ tăng 4,5%.

Tính riêng thành phố Hà Nội, trong năm 2024, xảy ra 121 vụ TNLĐ làm 123 NLĐ bị nạn. Trong đó, 39 vụ TNLĐ nghiêm trọng, làm 41 người bị chết và 2 người bị thương nặng. Trong khi đó, theo Báo cáo sơ kết công tác an toàn, vệ sinh lao động 6 tháng đầu năm 2025, phần lớn các vụ TNLĐ đều xảy ra trong những ngành nghề đã được xác định là có nguy cơ cao như: Xây dựng, khai thác khoáng sản, cơ khí - luyện kim, hóa chất, vận tải và sản xuất vật liệu xây dựng. Trong đó, ngành xây dựng chiếm từ 30 - 35% tổng số vụ TNLĐ hằng năm, tiếp theo là khai thác mỏ, cơ khí và chế biến gỗ…

Được biết, trong tổng số các vụ TNLĐ, thì số vụ xảy ra ở khu vực DNNVV chiếm số lượng lớn, tuy nhiên, tốc độ cải thiện đang rất chậm. Bên cạnh đó, tại nhiều doanh nghiệp, việc trang bị phương tiện bảo hộ lao động vẫn còn mang tính hình thức. Một số doanh nghiệp chỉ phát đồ bảo hộ theo đợt, không đủ tiêu chuẩn kỹ thuật. Đặc biệt, một số ngành nghề có nguy cơ cao như chế biến gỗ, cơ khí, hóa chất vẫn ghi nhận tình trạng công nhân không đeo khẩu trang, không mang găng tay hay kính bảo hộ khi làm việc…

Luật Công đoàn 2024 có hiệu lực từ 1/7/2025, sẽ tăng cường vai trò giám sát của tổ chức Công đoàn, nhất là Công đoàn cơ sở.trong việc giám sát, kiểm tra, xử lý vi phạm về an toàn lao động tại các doanh nghiệp. (Ảnh minh họa)

Thực tế xử phạt thời gian gần đây cho thấy, ngay cả những doanh nghiệp quy mô lớn vẫn vi phạm các quy định cơ bản. Điển hình như năm 2024, Công ty Toyota Việt Nam (Phú Thọ) bị phạt 90 triệu đồng vì không tổ chức huấn luyện an toàn lao động cho gần 1.000 lao động nhóm 4; Công ty chế xuất Nitori Việt Nam bị xử phạt do chưa sử dụng phương tiện bảo vệ cá nhân cho NLĐ. Sổ theo dõi cấp phát bảo hộ lao động chưa có chữ ký NLĐ. Doanh nghiệp để thùng chứa keo trong kho vải gỗ; chưa kiểm định 9 máy, thiết bị yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn lao động; Xa hơn nữa, năm 2023, Công ty cổ phần Phục vụ mặt đất Hà Nội khám, phát hiện bệnh nghề nghiệp cho 468 NLĐ nhưng chỉ khám thính lực, chưa đánh giá theo tính chất công việc của đơn vị…

Các doanh nghiệp lớn là vậy, đối với các DNNVV - nơi điều kiện còn hạn chế hơn - nguy cơ vi phạm còn cao hơn rất nhiều. Để lấp đầy khoảng trống về an toàn lao động, theo luật sư Đào Đăng Sơn (Đoàn luật sư thành phố Hà Nội), yếu tố then chốt là nâng cao nhận thức, trách nhiệm từ người sử dụng lao động. Dù doanh nghiệp nhỏ hay lớn, người chủ doanh nghiệp phải hiểu rằng TNLĐ không chỉ gây thiệt hại vật chất mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến thương hiệu, uy tín, năng suất và sự phát triển lâu dài.

Bên cạnh đó, cơ quan quản lý, giám sát cần bắt buộc các DNNVV phải có cán bộ phụ trách an toàn lao động, dù là kiêm nhiệm. Đồng thời, quy định rõ chế tài nếu không tổ chức huấn luyện định kỳ, không báo cáo tình hình TNLĐ, không xây dựng nội quy. Cùng đó, Nhà nước cần hỗ trợ các DNNVV tiếp cận các chương trình đào tạo miễn phí, cung cấp tài liệu, biểu mẫu và tổ chức huấn luyện tập trung theo ngành nghề, khu công nghiệp.

Đặc biệt, hy vọng khi Luật Công đoàn 2024 có hiệu lực từ 1/7/2025, sẽ tăng cường vai trò giám sát của tổ chức Công đoàn, nhất là Công đoàn cơ sở. Tổ chức này cần chủ động kiểm tra, phản ánh, phối hợp với cơ quan chức năng trong các đợt thanh tra định kỳ hoặc đột xuất.

Cùng với đó, cần ứng dụng công nghệ để minh bạch hóa công tác quản lý ATLĐ. Ví dụ, xây dựng hệ thống quản lý huấn luyện điện tử, cấp mã định danh cho NLĐ đã được đào tạo, theo dõi lịch kiểm định thiết bị, cảnh báo khi đến hạn kiểm tra… sẽ giúp doanh nghiệp nhỏ quản lý thuận tiện, tiết kiệm và tuân thủ đúng quy định.

“TNLĐ không chỉ là thiệt hại về con người, tài sản, mà còn là “vết sẹo” trong quá trình phát triển doanh nghiệp. Với lực lượng đông đảo và vai trò lớn trong nền kinh tế, DNNVV không thể tiếp tục đứng ngoài cuộc chiến bảo đảm an toàn lao động. Khi nhận thức được nâng lên, trách nhiệm được quy định rõ ràng, hệ thống giám sát được củng cố - khi đó, khoảng trống về an toàn mới có thể thực sự được lấp đầy”, luật sư Sơn nhấn mạnh.

Đỗ Đạt

(Còn nữa)