Giáo dục sớm: Hiểu đúng để không “lạc lối” giữa rừng phương pháp

Gạt bỏ quan niệm “sớm” đồng nghĩa với nhồi nhét kiến thức

Theo chuyên gia Vũ Thị Thúy, để tìm lời giải, cần bắt đầu từ chính định nghĩa “giáo dục sớm”. Chữ “sớm” thường khiến nhiều phụ huynh lo ngại rằng mình đang “đánh cắp tuổi thơ” của con. Tuy nhiên, “sớm” ở đây chỉ giai đoạn đầu tiên của đời người. “Early childhood education” - giáo dục sớm - bắt đầu từ khi trẻ còn trong bào thai cho đến trước khi bước vào tiểu học (khoảng 6 tuổi), em bé chưa ra đời nhưng một mầm sống mới đã bắt đầu, một con người mới đang được phát triển.

“Như vậy, giáo dục sớm là toàn bộ giai đoạn từ khi một sinh linh bắt đầu sự sống cho đến lúc bước vào tiểu học. Điều quan trọng là phải gạt bỏ quan niệm “sớm” đồng nghĩa với việc nhồi nhét kiến thức. “Giáo dục” rộng hơn “dạy học”: dạy học là truyền đạt một nội dung cụ thể, còn giáo dục là tạo ra môi trường để trẻ được sống, học hỏi và phát triển”, chuyên gia Vũ Thị Thúy nói.

Chuyên gia Vũ Thị Thúy (Học viện Vườn Ươm) chia sẻ góc nhìn về giáo dục sớm.

Theo chuyên gia Vũ Thị Thúy, học hỏi là bản năng để tồn tại và tiến hóa. Ngay từ khi chào đời, trẻ đã bộc lộ điều này qua tiếng khóc để thở, động tác tìm vú mẹ hay sự tò mò khi đưa mọi thứ vào miệng. Giáo dục sớm vì thế không nằm ở những bài học cụ thể, mà ở việc tạo điều kiện trong môi trường sống để bản năng ấy phát triển. Tuy nhiên, ngoài yếu tố tự nhiên, người lớn vẫn giữ vai trò định hướng: cha mẹ, thầy cô cần đưa vào những hoạt động, tác động có chủ đích giúp trẻ phát triển thể chất và nhân cách. Và chính khi bàn đến “định hướng”, cha mẹ thường bối rối trước vô số phương pháp khác nhau.

Tại sao lại có quá nhiều phương pháp khác nhau? Theo chuyên gia Vũ Thị Thúy, điều quan trọng nhất là cha mẹ cần hiểu rõ bản chất của giáo dục sớm trước khi quan tâm tới tên gọi các phương pháp.

Ở bối cảnh trường lớp, khi các cơ sở quảng bá “theo phương pháp này” hay “phương pháp kia”, việc lựa chọn trở nên phức tạp hơn. Nếu cha mẹ vững hiểu biết về bản chất giáo dục sớm thì họ sẽ ít bị rối bởi tên gọi các phương pháp, bởi vì bản chất của mọi phương pháp thực chất là quan điểm về cách tổ chức môi trường và lựa chọn những chuẩn mực hành vi của người chăm sóc giáo dục để trẻ phát triển.

Liệu có thể xây dựng một “phương pháp nuôi con kiểu Việt”?

Chuyên gia Vũ Thị Thúy nhấn mạnh, bản chất của giáo dục sớm phải bắt đầu từ gia đình. Lấy ví dụ trong giai đoạn dịch Covid-19, cha mẹ buộc phải trở thành “cô giáo tại gia”, phải học cách chơi với con, trò chuyện cùng con, duy trì hứng thú cho con trong những ngày dài ở nhà. Từ trải nghiệm này, một sự thật rõ ràng được khẳng định: Giáo dục sớm không thể chỉ giao phó cho trường học, mà phải bắt đầu từ gia đình. Đặc biệt, cha mẹ cần gạt bỏ ngộ nhận rằng giáo dục sớm đồng nghĩa với đầu tư tài chính lớn. Phương pháp thật sự, đúng nghĩa sư phạm, chính là tình cảm, ngôn ngữ, trò chơi, trải nghiệm và trực quan.

Giáo dục sớm không thể chỉ giao phó cho trường học, mà phải bắt đầu từ gia đình.

Việc một số diễn đàn so sánh thiên lệch, coi chương trình truyền thống là lạc hậu, thậm chí “vùi dập tuổi thơ”, là sự quy chụp thiếu công bằng và gây oan uổng cho hệ thống giáo dục mầm non công lập. Cần nhìn nhận một cách khách quan, chương trình giáo dục mầm non Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, bao hàm ý nghĩa cập nhật tiến bộ khoa học và bảo tồn phát huy giá trị truyền thống.

Câu hỏi đặt ra là bố mẹ cần học gì, học như thế nào để đồng hành cùng con? Ở nhiều nước, phụ huynh được học kỹ năng làm cha mẹ từ trước khi kết hôn, trước khi sinh con và trong suốt hành trình nuôi dạy trẻ. Ở Việt Nam, các khóa học hiện có thường chỉ được tìm đến khi gia đình gặp khủng hoảng: Con hư, con nghiện game, cha mẹ bế tắc. Như vậy là đi sau, chữa cháy. Trong khi đó, điều chúng ta cần là những khóa học chủ động, giúp cha mẹ trẻ hiểu rõ giáo dục sớm ngay từ đầu. Không còn cách nào khác: Muốn dạy con, cha mẹ buộc phải đi học. Thời đại hôm nay không thể chỉ dựa vào kinh nghiệm truyền thống, bởi trẻ em lớn lên trong một môi trường hoàn toàn khác trước, nơi công nghệ và nhịp sống toàn cầu ảnh hưởng từng ngày.

Từ đây, một câu hỏi lớn được đặt ra: Liệu Việt Nam có thể xây dựng một “phương pháp nuôi con kiểu Việt” hay không? Hiện nay, hầu hết các chương trình được quảng bá đều gắn với tên tuổi nước ngoài. Trong khi đó, khi tìm kiếm cụm từ “nuôi con kiểu truyền thống”, phần lớn bài viết lại chê bai, coi là lạc hậu. Thực tế, trong cách nuôi dạy con của ông bà ta xưa chứa đựng nhiều giá trị phổ quát: Tình yêu thương, lòng hiếu thảo, sự gắn bó với thiên nhiên, tinh thần vị tha. Những giá trị này không hề thua kém bất cứ nền văn hóa nào. Vấn đề chỉ là chưa có ai hệ thống hóa, trình bày chúng thành một phương pháp rõ ràng, bài bản.

Giá trị cốt lõi của giáo dục sớm chính là hình thành những phẩm chất đầu tiên về nhân cách con người và bản sắc dân tộc.

“Chúng ta không chỉ “nuôi” mà còn “dạy” trẻ. Nuôi là chăm lo thể chất, nhưng dạy mới là truyền trao văn hóa, tinh thần. Ví dụ, nhiều cha mẹ hiện nay chọn BLW hay ăn dặm kiểu Nhật, trong khi ăn dặm truyền thống lại bị xem là lạc hậu. Nhưng nếu hiểu đúng, ăn dặm truyền thống của mẹ Việt xưa thực sự tinh tế: Giúp trẻ phát triển vị giác, giữ gìn hương vị dân tộc – và chính từ đó mới có ẩm thực Việt phong phú được thế giới ngưỡng mộ”, chuyên gia Vũ Thị Thúy nói.

Cũng chính vì vậy, dạy con theo lối Việt không chỉ để trẻ ngoan, khỏe, mà còn để gìn giữ tiếng Việt, giá trị văn hóa ngàn đời. Nếu một ngày nào đó trẻ em Việt không còn ăn cơm, không nói tiếng Việt, không biết đến ca dao tục ngữ – thì chúng ta sẽ đánh mất chính bản sắc của mình. Do đó, tất cả những giá trị đặc sắc của người Việt phải được gìn giữ từ chiếc nôi gia đình.

Chuyên gia Vũ Thị Thúy một lần nữa nhấn mạnh, giá trị cốt lõi của giáo dục sớm chính là hình thành những phẩm chất đầu tiên về nhân cách con người và bản sắc dân tộc. Đây là nền móng mà mỗi đứa trẻ mang theo trong suốt hành trình trưởng thành.

Giáo dục sớm nuôi dưỡng và phát triển cho trẻ bốn nhóm giá trị quan trọng: Tình yêu thương; Tính tự lập và sự tôn trọng; Bản năng học tập suốt đời; Năng lực hành động – khả năng biến suy nghĩ thành hành động, kiến thức thành thực tiễn.

Giai đoạn từ 0 đến 6 tuổi chính là thời kỳ vàng, khi những năng lực bẩm sinh này được khơi dậy, nuôi dưỡng, bảo vệ và phát huy. Bốn yếu tố này vốn đã hiện diện trong bộ gen của mỗi đứa trẻ, còn quá trình giáo dục sớm chính là để bảo vệ và nuôi dưỡng, giúp chúng nảy nở và phát triển thành những phẩm chất tốt đẹp. Mỗi giai đoạn phát triển của trẻ đều có ý nghĩa riêng. Từ 0 – 6 tuổi là bộ rễ, các giai đoạn học tập phát triển tiếp theo dựa trên sức khỏe của bộ rễ này.