Cuộc cách mạng nghệ thuật truyền thống

Quy tụ ba "viên ngọc quý"

Theo Quyết định số 1270/QĐ-TTg ngày 24/6/2025 của Thủ tướng Chính phủ, ba đơn vị nghệ thuật là Nhà hát Cải lương Việt Nam, Nhà hát Chèo Việt Nam và Nhà hát Tuồng Việt Nam sẽ được hợp nhất thành Nhà hát Sân khấu truyền thống quốc gia Việt Nam, hoàn tất trước ngày 1/8/2025.

Việc hợp nhất ba nhà hát nghệ thuật truyền thống là Nhà hát Cải lương Việt Nam, Nhà hát Chèo Việt Nam, Nhà hát Tuồng Việt Nam thành một đơn vị thống nhất đánh dấu bước ngoặt lịch sử trong bảo tồn và phát triển di sản văn hóa dân tộc.

Đây không chỉ là biện pháp tinh gọn bộ máy mà còn là chiến lược tái cấu trúc toàn diện nhằm tạo thiết chế nghệ thuật quốc gia đủ mạnh để vượt qua thách thức của thời đại số. Tuy nhiên, việc gom về một mái nhà ba viên ngọc quý cải lương, chèo và tuồng đặt ra những câu hỏi cơ bản về cách thức cân bằng giữa hiệu quả quản lý và bảo tồn đa dạng văn hóa.

Quyết định 1270/QĐ-TTg ngày 24/6/2025 chính thức sáp nhập Nhà hát Cải lương Việt Nam, Nhà hát Chèo Việt Nam và Nhà hát Tuồng Việt Nam thành Nhà hát Sân khấu truyền thống Quốc gia Việt Nam, hoàn tất trước 1/8/2025. Đây là quyết định có căn cứ pháp lý vững chắc từ Nghị quyết 33-NQ/TW về xây dựng và phát triển văn hóa cùng Nghị quyết 19/NQ-TW về đổi mới đơn vị sự nghiệp công lập.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tạ Quang Đông khẳng định triết lý cốt lõi: "Không phải sáp nhập để xóa bỏ bản sắc, mà là hợp nhất để lan tỏa tinh hoa - tái tạo sức sống mới cho nghệ thuật truyền thống". Mục tiêu việc sáp nhập nhằm tinh gọn tổ chức và nâng cao hiệu quả, nâng cao chất lượng nghệ thuật, bảo tồn và phát triển di sản, thúc đẩy tự chủ và hiện đại hóa.

Đặc biệt, quyết định này được đưa ra trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt từ showbiz, gameshow, nền tảng số, buộc nghệ thuật truyền thống phải chuyển mình, chuyên nghiệp hóa hoặc đối mặt với nguy cơ bị gạt ra khỏi dòng chảy nghệ thuật đương đại.

Để hiểu sâu sắc về quyết định sáp nhập, cần nhận thức rõ bản sắc và giá trị độc đáo của từng loại hình nghệ thuật. Chèo - nghệ thuật dân gian thuần Việt hình thành từ thế kỷ 10-11, là tiếng nói của nông dân Bắc Bộ với đặc trưng giản dị, gần gũi và tính tương tác cao với khán giả. Tuồng (Hát bội) du nhập từ Trung Quốc vào thế kỷ 13 nhưng đã hoàn toàn bản địa hóa, trở thành nghệ thuật cung đình với trang phục lộng lẫy và động tác cách điệu cao. Cải lương - loại hình trẻ nhất hình thành đầu thế kỷ 20 tại Nam Bộ, mang đậm tính thành thị với âm nhạc ngọt ngào và phong cách biểu diễn hiện đại.

Ba loại hình này đại diện cho ba lớp văn hóa khác nhau: Nông thôn (chèo), cung đình (tuồng), và thành thị (cải lương), tạo nên bức tranh đa dạng của nghệ thuật sân khấu Việt Nam. Tuy nhiên, cả ba đều đối mặt với thách thức chung về suy thoái khán giả, đặc biệt là thế hệ trẻ, và sự cạnh tranh từ các hình thức giải trí hiện đại.

Tránh tình trạng "gieo vừng ra ngô"

Nghệ sĩ ưu tú Trần Quang Khải - Nhà hát Cải lương Việt Nam trong một vở diễn.

Trước việc sáp nhập, Nghệ sĩ ưu tú Trần Quang Khải - Nhà hát Cải lương Việt Nam nêu quan điểm: "Trong quá trình hợp nhất các nhà hát truyền thống, muốn giữ chân và phát triển lớp nghệ sĩ trẻ theo đuổi cải lương và các loại hình nghệ thuật truyền thống, thì điều tiên quyết là phải có chế độ đãi ngộ thỏa đáng. Trên thực tế, không ít nghệ sĩ đang hoạt động vẫn phải vật lộn với cuộc sống, buộc phải làm thêm nhiều công việc khác, có người rời bỏ nghề dù còn nhiều tâm huyết.

Lấy thí dụ tại Nhà hát Cải Lương Việt Nam, trong thời gian gần đây đang báo động về đội ngũ nhạc công bởi nhiều người cũng không muốn về nhà hát vì thu nhập rất thấp, không đủ trang trải sinh hoạt. Trong khi đó, đây là thành phần không thể thiếu để tạo cảm hứng và giữ lửa sáng tạo cho nghệ sĩ trên sân khấu. Chính vì vậy, việc xây dựng chính sách đãi ngộ hợp lý, mang tính đặc thù cho nghệ sĩ trong lĩnh vực nghệ thuật truyền thống là hết sức cần thiết. Đây không chỉ là sự quan tâm đối với những người đang trực tiếp gìn giữ nghề, mà còn là giải pháp lâu dài để bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa dân tộc trong bối cảnh hiện đại".

Tương tự, Nghệ sĩ nhân dân Triệu Trung Kiên, Giám đốc Nhà hát cải lương Việt Nam coi đây là cơ hội rất lớn để quy tụ ba "viên ngọc quý". Trong khi đó Nghệ sĩ nhân dân Lê Tuấn Cường - Phó Giám đốc phụ trách Nhà hát Chèo Việt Nam khẳng định, chèo, tuồng, cải lương vẫn sống được trong thời kỳ đổi mới. Việc hợp nhất các nhà hát không làm lu mờ bản sắc của từng bộ môn nghệ thuật, mà ngược lại là cơ hội quý giá để các đơn vị cùng vận động, cùng chia sẻ trách nhiệm trong việc xây dựng tổ chức ngày càng vững mạnh và phát triển hơn.

Tuy nhiên khi hợp nhất, chèo phải là chèo, tuồng phải là tuồng mà cải lương phải là cải lương, không thể trộn lẫn được. Không ít nghệ sĩ bày tỏ lo lắng trước việc sáp nhập, ví như, NSND Lê Tiến Thọ - nguyên Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã bày tỏ lo ngại sâu sắc về việc xóa tên đặc trưng của ba loại hình nghệ thuật, khiến khán giả trẻ và người nước ngoài không còn nhận ra các tên gọi truyền thống. Các trường nghệ thuật cũng phản ánh khó khăn về mất phụ cấp giáo viên và thu hẹp thời gian đào tạo.

Thách thức là tránh tình trạng "gieo vừng ra ngô" bởi mỗi loại hình đòi hỏi kỹ thuật biểu diễn chuyên biệt: chèo cần tính dân gian mộc mạc, tuồng đòi hỏi kỹ thuật cách điệu cao siêu, cải lương yêu cầu giọng hát ngọt ngào phù hợp thính hiếu Nam Bộ.

Bên cạnh thách thức, không thể phủ nhận, việc sáp nhập mở ra cơ hội lịch sử để tái sinh nghệ thuật truyền thống trong thời đại mới. Về quy mô và tổ chức, đơn vị mới sẽ có năng lực tổ chức những vở lớn, liên loại hình với đội ngũ hùng hậu. Về sáng tạo nghệ thuật, cũng sẽ khích lệ tạo ra sản phẩm nghệ thuật kết hợp độc đáo mà vẫn giữ được hồn cốt từng loại hình...

Quyết định sáp nhập ba nhà hát nghệ thuật truyền thống chính là cuộc thí nghiệm lịch sử về mô hình bảo tồn và phát triển di sản văn hóa trong thời đại mới. Thành công sẽ tạo ra "thiết chế nghệ thuật quốc gia" mạnh mẽ, có khả năng cạnh tranh với các hình thức giải trí hiện đại và lan tỏa ra khu vực, quốc tế.

Tuy nhiên, thất bại cũng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng khi dần mai một bản sắc của từng loại hình, mất đi sự đa dạng văn hóa quý báu và làm suy yếu nền tảng di sản nghệ thuật dân tộc. Chìa khóa thành công sẽ nằm ở việc duy trì nguyên tắc "hợp nhất để lan tỏa tinh hoa" chứ không phải "gom về cho gọn", đảm bảo mỗi loại hình nghệ thuật vẫn giữ được hồn cốt riêng trong khuôn khổ tổ chức thống nhất. Đây sẽ là mô hình thí điểm quan trọng cho việc cải cách các tổ chức văn hóa nghệ thuật khác, mở ra chương mới trong lịch sử bảo tồn và phát triển di sản văn hóa Việt Nam.