Sắc xuân nơi rẻo cao

Độc đáo phong vị ẩm thực ngày Tết

Núi Tản Viên hay còn gọi là Ngọc Tản, Tản Sơn, hoặc Phượng Hoàng Sơn… dù không phải cao nhất nhưng là ngọn núi nổi tiếng. Núi mang tên Tản Viên vì ngọn núi có hình thù khá đặc biệt - gần đỉnh thắt lại, trên xoè ra. Trong truyền thuyết dân gian, đây được coi là nơi ngự của Đức Thánh Tản Viên Sơn Tinh, và trên núi có Đền Thượng - là nơi thờ Ngài. Là ngọn núi thiêng, có lẽ cũng bởi vậy mà đời sống người dân quanh núi luôn ăm ắp chiều sâu văn hóa.

Trên khắp bản làng sắc xuân ngập tràn, người dân vui tươi, no ấm. Ảnh: Đinh Luyện

Ba Vì là địa phương thuộc “top” xa trung tâm Thủ đô nhất. Ở vùng xa của Thủ đô này, tôi tình cờ biết, khoảng thời gian trước Tết Nguyên đán truyền thống của người Kinh ở miền xuôi, đồng bào dân tộc Dao đều tổ chức Tết Tạ ơn. Lễ hội truyền thống này nhằm tưởng nhớ công ơn của các bậc tiền nhân, các vị thần linh Tản Viên Sơn Thánh đã phù hộ độ trì cho quốc thái dân an… Một trong những nét độc đáo nhất trong Tết Tạ ơn của đồng bào dân tộc Dao là đặc sản “cỗ lá”.

Nhắc đến nét ẩm thực mang đậm phong vị riêng khác này, bên chén trà ấm nóng, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân (UBND) xã Ba Vì Lý Sinh Vượng rỉ rả, mâm cỗ lá đầy đủ thường có thịt lợn, thịt gà (luộc, nướng), nem rán, rau củ luộc, bánh dày… So với ở miền xuôi, các món chính không có nhiều khác biệt. Tuy nhiên, điểm khác biệt ẩm thực nằm ở bánh dày và rau ghém ăn kèm trên cỗ lá.

Bí quyết nằm ở chỗ, bánh dày được đồng bào nơi đây giã bằng cối đá từ xôi nếp và phối trộn thêm hạt vừng, đậu xanh, lõi quả gấc để tạo hương thơm, mùi vị khác lạ cho bánh dày. Cùng đó, trên mâm cỗ, làm nên sự “lạ miệng” phải kể tới món rau ăn kèm từ thân chuối non, rau gia vị. Trong những thứ gia vị đó có lá phá hom với mùi vị đặc trưng, không lẫn với bất cứ loại rau gia vị nào ở miền xuôi.

Khác biệt đôi chút với xã Ba Vì, mâm cỗ lá - ẩm thực dân tộc Mường ở xã Vân Hòa được người dân lưu truyền và được sử dụng không chỉ trong những ngày lễ, Tết, khi gia đình sum họp, mà cả trong đời sống thường nhật. Phó Chủ tịch UBND xã Vân Hòa Nguyễn Thị Ngọc Hà cho biết, cỗ lá của người Mường ở Vân Hòa được bày trên mẹt lót lá chuối với các món cơm lam hoặc xôi gói lá dong, lòng lợn, thịt ba chỉ lợn thái con chì, canh xương nấu thân cây chuối, rau đồ (gồm các loại lá rau thập cẩm như lá đu đủ non, rau sắn, hoa chuối, rau rừng), cá suối đồ, bánh cắp nặp (là loại bánh được làm từ bột gạo nếp nhân đỗ xanh, gói bằng lá chuối rồi đồ lên), hoặc bánh ốc (bánh được làm từ gạo nếp trộn đỗ xanh hoặc đỗ đen, nhân thịt, gói bằng lá cây chít - lá ngả, rồi luộc lên).

Là xã miền núi nằm phía Tây Nam của huyện Thạch Thất, Tiến Xuân có hai dân tộc chính là Kinh, Mường cùng sinh sống, trong đó dân tộc Mường chiếm 68,6%. Ẩm thực của người dân nơi đây cũng có đôi chút khác biệt với vùng non cao nơi núi Tản.

Những món ăn nơi đây chỉ có ở vùng núi, có theo mùa, là sản vật địa phương và do bản thân người dân tộc Mường lưu truyền từ đời này sang đời khác, thậm chí có những món ăn nhiều người chưa từng biết. Ví như món rau rừng đồ, gồm các loại rau rừng, cũng là những vị thuốc tốt cho sức khỏe, được gói vào lá chuối, đồ lên, ăn rất ngon. Hoặc món bánh ốc, bánh uôi, món măng chua nấu thịt gà với hạt dổi, chả trứng kiến rừng phải vào dịp đầu năm mới có...

Ngoài những đặc sản cá tồ (rau đồ cá suối), cơm bởi rởi, rượu sim, lợn quay với lá móc mật... Tôi ấn tượng mãi với món da trâu muối chua của những người dân Mường chất phác. Hỏi ra mới biết, để làm được món da trâu muối chua ngon, người chế biến phải chọn con trâu từ 3 - 5 tuổi, béo, khỏe. Da trâu được lột và đem thui, sau đó ngâm trong nước suối nửa ngày rồi rửa sạch, thái mỏng vừa ăn, ướp trộn gia vị là hạt mắc khén giã nhỏ, ớt và cho vào lọ thủy tinh. Tiếp đó lấy nước măng chua (măng được ngâm nước 3 tháng cho hết mùi he, sau đó đun kỹ, để nguội, lọc lấy phần nước trong) đổ vào lọ, ngập da trâu. Ngâm sau 3 ngày là ăn được. Ngon và cầu kỳ, bởi thế da trâu muối chua được thực khách xa gần ưa chuộng hơn cả.

Nhìn nét ẩm thực độc đáo tại các xã miền núi của huyện Thạch Thất và xa hơn là huyện Ba Vì, điểm đáng quý là dân tộc Mường, Dao nơi đây đã và đang được nhiều khách du lịch ưa chuộng, biết đến. Đây cũng là lợi thế để người dân địa phương phát huy tiềm năng, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập, đồng thời cũng là cách gìn giữ, lưu truyền và giới thiệu các sản phẩm đặc trưng của địa phương đến với bạn bè, các dân tộc anh em và khách du lịch...

Trân quý hơn cả, với người dân vùng non cao của Thủ đô, mâm cơm ngày Tết không chỉ là dịp để gia đình quây quần mà còn là cơ hội để người dân giới thiệu nét văn hóa ẩm thực độc đáo quê mình. Khách đến chơi, dù quen hay lạ đều được mời thưởng thức những món ngon, chén rượu nồng, thắm tình nghĩa đồng bào.

Đổi thay từ cơ sở hạ tầng đến đời sống

Vẩn vơ ở xã Tiến Xuân, tôi đi qua những cánh đồng đã được phủ bằng màu xanh của cây trồng vụ đông. Cảm nhận được trong không khí lạnh đã thoang thoảng chút hương bưởi, phật thủ. Đâu đó thấp thoáng những cành đào mới nhú vài chồi non được bà con nơi đây chuẩn bị chờ đón Tết Nguyên đán. Gặp tôi, Nghệ nhân ưu tú Bùi Thị Bích Thìn - Chủ nhiệm Câu Lạc bộ Chiêng và Hát múa dân gian xã Tiến Xuân, hồ hởi khoe, Tết năm nay vô cùng ấm áp với gia đình bà và các gia đình khác bởi đời sống, kinh tế, việc làm trong xã mấy năm nay có sự đổi thay rõ rệt.

Hỏi ra mới biết, từ khi sát nhập về Hà Nội, xã Tiến Xuân được Thành phố và huyện Thạch Thất quan tâm đầu tư, nâng cấp đồng bộ hệ thống cơ sở hạ tầng, các công trình thiết yếu phục vụ đời sống, phát triển sản xuất. Với phương châm Nhà nước và nhân dân cùng làm, xã đã huy động được hàng chục tỷ đồng, hàng ngàn ngày công lao động đổ bê tông hóa đường làng, ngõ xóm.

Tiến Xuân còn là xã đầu tiên trong số các xã vùng đồng bào dân tộc miền núi của thành phố Hà Nội đạt chuẩn nông thôn mới. “Trước đây người dân ở Tiến Xuân chỉ quen với cây lúa, cây ngô, cây sắn. Mỗi ngày lại thêm chút đổi thay, Tết này, vùng quê của chúng tôi dường như rộn ràng hơn. Rõ thấy nhất là hạ tầng giao thông, y tế, trường, trạm được xây dựng. Điều tôi thích nhất là các cơ sở trường học trong xã được đầu tư, các cháu có nơi học tập khang trang. Không còn cảnh đường đất ngày mưa thì lầy lội, nắng thì bụi mù, đám trẻ đi học xa vất vả”, bà Bùi Thị Bích Thìn bộc bạch.

Chung niềm vui như bà Thìn, bà Nguyễn Thị Mến ở xã Yên Trung, phấn khởi cho biết, đời sống người dân trong xã mấy năm nay đã đổi thay rõ rệt. Đặc biệt, trước đây người dân chỉ biết trồng lúa, ngô, khoai, rau… thì nay, đã biết trồng những loại cây cho giá trị cao hơn, như: Bưởi Diễn, bưởi da xanh, cam, quýt, thanh long, hoa. Hệ thống đường, trường, trạm được đầu tư khang trang, sạch đẹp, đúng tiêu chí xã đạt chuẩn nông thôn mới.

Là người uy tín ở xã Yên Bình, ông Đinh Như Môn cho biết, thời gian qua, được sự hỗ trợ của Nhà nước, người dân trên địa bàn xã chú trọng chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi; áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất, từng bước xóa bỏ tập quán canh tác lạc hậu, tạo ra những mô hình điển hình, bỏ vườn tạp trồng các loại cây có giá trị kinh tế cao như mít, bưởi, nhãn...

Theo tìm hiểu, đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống trên địa bàn huyện ở ba xã: Tiến Xuân, Yên Bình, Yên Trung, chủ yếu là người dân tộc Mường, chiếm 94,66% tổng số dân tộc thiểu số của huyện Thạch Thất. Trong những năm qua, Thạch Thất tập trung triển khai thực hiện hiệu quả hai kế hoạch Số 138/KH-UBND và 253/KH-UBND của UBND thành phố Hà Nội, với mục tiêu phát triển toàn diện kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số, miền núi trên địa bàn.

Thời gian qua, các xã miền núi của Hà Nội tích cực khôi phục, bảo tồn văn hóa ẩm thực dân tộc Mường, Dao. Ảnh: Đinh Luyện

Theo đó, giai đoạn 2019 - 2024, Thạch Thất triển khai đầu tư 32 dự án tại ba xã vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, tổng mức đầu tư là 628.310 triệu đồng. Trong đó, tập trung đầu tư cơ sở hạ tầng, giao thông, xây dựng nhà văn hóa, trường học, trạm y tế, cải tạo, xây mới các công trình thủy lợi, xây dựng chợ, điện chiếu sáng... Cơ sở hạ tầng được nâng cấp đã tạo điều kiện để ba xã đẩy mạnh phát triển kinh tế. Tổng giá trị sản xuất của các xã miền núi đến năm 2023 đạt 2.135.995 tỷ đồng; thu nhập bình quân đạt 73 triệu đồng/người/năm (tăng 17 triệu đồng/người/năm so với năm 2019).

Tương tự, tại 7 xã miền núi của huyện Ba Vì (bao gồm: Khánh Thượng, Minh Quang, Ba Vì, Ba Trại, Tản Lĩnh, Vân Hòa, Yên Bài) cuộc sống cũng đang từng ngày đổi thay. Ông Lý Văn Phủ, người có uy tín ở thôn Yên Sơn (xã Ba Vì) chia sẻ, trước năm 1992, đồng bào dân tộc Dao vẫn sống tản mát trong những khu rừng. Mãi về sau, nhất là khi tỉnh Hà Tây (cũ) hợp nhất về với Hà Nội theo Nghị quyết số 15/2008/QH12 của Quốc hội, được chính quyền vận động, đồng bào mới rủ nhau “hạ sơn quần cư”, sinh sống tập trung thành những thôn làng ven Vườn Quốc gia như bây giờ. Ông Phủ cũng như người dân nơi đây có thể cảm nhận rõ nét những đổi thay của vùng đất xa xôi cách trở dưới chân núi Tản Viên.

Chẳng hạn, ngày mới về với Thủ đô, hệ thống điện vừa thiếu, vừa yếu, lại chưa an toàn. Trẻ con phải đi học xa nhà. Tiếp cận y tế khó khăn do đồng bào sinh sống tản mát, xa khu trung tâm… Thế nhưng, nay mỗi mùa xuân qua đi sự đổi thay lại ngày một rõ nét. Người dân không chỉ đủ ăn mà còn vươn lên thoát nghèo, hạ tầng điện, đường, trường, trạm được đầu tư xây dựng khang trang.

Được biết, hiện ở 7 xã miền núi của huyện Ba Vì, thu nhập bình quân đạt hơn 60 triệu đồng/người/năm; tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 177 hộ (0,94%); có 74/76 làng được công nhận Làng văn hóa (94,7%); cả 7/7 xã đạt chuẩn quốc gia về y tế, chất lượng khám, chữa bệnh và chăm sóc sức khỏe ban đầu cho nhân dân được nâng lên...

Giữ những bản sắc riêng

Mặc dù qua thời gian, phong tục đón Tết của đồng bào dân tộc thiểu số nơi Ba Vì, Thạch Thất đã ít nhiều thay đổi song phần lớn những phong tục đẹp chứa đựng tín ngưỡng văn hóa đặc sắc của dân tộc từ xưa truyền lại hiện vẫn được lưu giữ.

Chẳng hạn, đối với người Mường ở xã Khánh Thượng (huyện Ba Vì), ngoài chuẩn bị đầy đủ các đồ thờ cúng, rượu, thịt, bánh chưng thì trong dịp đón Tết, vui xuân người dân không thể không có tiếng cồng chiêng.

Vào thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, các gia đình Mường đều đánh ba hồi chiêng để mời tổ tiên về nhà ăn Tết cùng con cháu. Trong những ngày Tết, âm thanh cồng chiêng trầm bổng, vang vọng khắp núi rừng như khẳng định sức sống trường tồn cùng lịch sử như bản sắc văn hóa không thể thiếu của đồng bào dân tộc Mường ở Ba Vì...

Theo phong tục, vào ngày mùng một Tết, sau khi sắp lễ, bày cỗ cúng tổ tiên, đồng bào Mường sẽ diện quần áo mới đi chúc Tết, chơi xuân. Ở xã Khánh Thượng, vào những ngày đầu xuân năm mới diễn ra rất nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao mang đậm nét văn hóa dân tộc như diễn tấu cồng chiêng, múa sênh tiền, hát ví, hát dang, ném còn, bắn nỏ... Các hoạt động vui chơi diễn ra trong suốt mấy ngày tết không chỉ mang lại không khí vui tươi, phấn chấn sau một năm lao động vất vả mà còn thắt chặt thêm tình đoàn kết trong cộng đồng các dân tộc trong xã.