Nơi mạch nguồn hiếu học xứ Đoài chảy mãi

Tự hào nơi đất học

Tôi từng có dịp ghé thăm nhiều làng khoa bảng nổi tiếng của Hà thành như Đông Ngạc (Bắc Từ Liêm), làng Cót (Yên Hòa, Cầu Giấy), Tả Thanh Oai, Nguyệt Áng (Thanh Trì), Phú Thị, Bát Tràng (Gia Lâm), Đại Phùng (Đan Phượng)… Nhưng chuyến đi để lại trong tôi nhiều xúc cảm nhất vẫn là lần đặt chân đến làng Hương Ngải, xứ Đoài mây trắng, nơi vẫn vẹn nguyên nét kiêu hãnh của một thời khoa danh hiển hách.

Làng Hương Ngải có tên nôm là Kẻ Ngái. Xưa nơi đất này vốn là vùng đầm lầy xen gò đồi nên có cây ngái mọc quanh làng. Về sau, người làng đã khai khẩn, tạo nên vùng đất trù phú và đặt chếch chữ Ngái thành tên gọi Hương Ngải như hiện tại.

Làng Hương Ngải, nơi có truyền thống khoa bảng nổi tiếng ở xứ Đoài. Ảnh: Đinh Luyện

Hương Ngải là vùng đất học. Từ lâu, dân gian đã lưu truyền câu ca: "Kẻ Ngái ông Nghè như lá tre". Câu nói ấy ban đầu tưởng chừng như một lời phóng đại, nhưng khi đến Hương Ngải, tôi mới thực sự thấm thía tầm vóc của vùng đất này.

Truyền thống khoa bảng nơi đây được truyền nối qua các dòng họ, tiêu biểu như họ Đỗ có đến tám đời nối tiếp đỗ đạt, hay họ Vương cũng nhiều đời hiển đạt, vinh danh. Ấn tượng hơn cả là tài năng và khí phách của những bậc đại khoa trẻ tuổi. Chẳng hạn, cụ Đỗ Hịch đỗ Tiến sĩ năm 22 tuổi, dưới triều vua Lê Thánh Tông (1493), làm quan qua các chức Tổng binh, Đồng tri rồi Thượng thư, được vua ban tặng bốn chữ “Oanh liệt tướng quân”.

Ngày nay, mạch nguồn hiếu học của Hương Ngải vẫn được nối tiếp. Ở Hương Ngải, dù kinh tế có khó khăn hay phát đạt thì địa phương vẫn duy trì Quỹ Khuyến học để động viên, khuyến khích con em trong xã phấn đấu học tập. Hằng năm, Hương Ngải đều tổ chức gặp mặt, khen thưởng các cháu học sinh có thành tích học tập giỏi từ cấp huyện trở lên. Ngoài ra, các dòng họ đều thành lập Quỹ khuyến học của dòng tộc để mỗi dịp giỗ họ có điều kiện động viên tinh thần học tập của con em.

Giống như Thạch Thất, Sơn Tây cũng là mảnh đất cổ kính tựa như một áng thơ, vẫn vẹn nguyên hồn cốt của bao thế hệ hiếu học và khoa bảng. Nơi đây, truyền thống hiếu học như mạch nguồn ngọt lành, len lỏi, thấm sâu vào từng con người, từng mái nhà quê hương.

Ở xã Sơn Đông, dòng họ Phùng Văn lặng lẽ như một bông hoa giữa đồng xanh, toả hương thơm của tri thức. Từ đời này sang đời khác, những người con của dòng họ Phùng Văn vẫn miệt mài đèn sách, gặt hái thành tích đáng tự hào và trở thành điểm tựa vững chắc cho cộng đồng. Nhưng đẹp hơn cả là tấm lòng của họ - không chỉ dừng lại ở việc vun đắp cho con cháu mình, mà còn sẵn sàng dang tay chở che cho những ước mơ nhỏ bé của làng quê. Họ chia sẻ yêu thương qua những buổi trao học bổng, qua những lời động viên và từng đồng hỗ trợ dành cho những em học trò nghèo, như cách thắp lên ánh đèn trong đêm tối, soi rọi con đường học vấn.

Ở Văn Miếu Sơn Tây, hiện vẫn còn duy trì tục cho chữ đầu năm và tặng chữ cho các sĩ tử để có một kỳ thi gặp nhiều may mắn. Ảnh: Đinh Luyện

Ông Phùng Văn Khoa - người con ưu tú của dòng họ đã trở thành tấm gương sáng trong phong trào khuyến học. Với tấm lòng đầy nhiệt huyết và tình yêu thương, ông không ngừng cống hiến, truyền cảm hứng và hỗ trợ thiết thực cho những em học sinh nghèo, góp phần giúp các em vững bước trên hành trình học vấn. Ông đã góp phần vun đắp phong trào học tập ở xã Sơn Đông, lan tỏa tình yêu tri thức và ý chí vươn lên trong mỗi gia đình. Nhờ có những đóng góp bền bỉ ấy, dòng họ Phùng Văn không chỉ giữ gìn truyền thống hiếu học, mà còn thắp lên ngọn lửa hy vọng, xây dựng tương lai tươi sáng cho quê hương bằng những trang sách và những con người đầy khát vọng.

Vun bồi, tiếp nối truyền thống

Có đi, có tìm hiểu mới thấy, ngay tại Sơn Tây, mảnh đất trung tâm của xứ Đoài còn có Văn Miếu. Văn Miếu Sơn Tây hiện tọa lạc trên mảnh đất rộng lớn của xã Đường Lâm, nép mình bên Quốc lộ 32 - nơi mà dù thời gian trôi qua, vẫn giữ được vẻ trang nghiêm và trầm mặc của một di tích cổ. Kiến trúc của Văn Miếu mang dáng dấp gần gũi với Văn Miếu Quốc Tử Giám Thăng Long, như một nhịp cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa trung tâm học vấn của Kinh đô và vùng đất hiếu học xứ Đoài.

Nhắc đến Văn Miếu, ông Lê Đại Thăng - Phó Chủ tịch Uỷ ban nhân dân thị xã Sơn Tây chia sẻ, bên cạnh những Văn Miếu tiêu biểu mang đậm dấu ấn lịch sử như Văn Miếu Xích Đằng ở Hưng Yên, Văn Miếu Mao Điền ở Hải Dương hay Văn Miếu Bắc Ninh, thì Văn Miếu Sơn Tây cũng là một điểm son trong hệ thống những nơi tôn vinh công đức của Đức Thánh Khổng Tử cùng các bậc hiền triết, danh nhân khoa bảng của vùng xứ Đoài.

Bà Kiều Thị Thôn bên giếng nước đá ong ở khuôn viên Văn Miếu Sơn Tây. Ảnh: Đinh Luyện

Với người dân Sơn Tây, Văn Miếu Sơn Tây không chỉ là địa chỉ linh thiêng để tri ân công lao của các bậc thánh hiền, mà còn là biểu tượng sống động cho truyền thống hiếu học đã được bao thế hệ người dân gìn giữ và trân trọng. Chính từ những giá trị ấy, Sơn Tây hôm nay vẫn giữ vững ngọn lửa tri thức, tiếp tục phát huy truyền thống hiếu học, vun đắp nên tương lai tươi sáng cho thế hệ trẻ.

Ghé thăm Văn Miếu Sơn Tây, tôi bắt gặp bà Kiều Thị Thôn (78 tuổi, xã Đường Lâm) đang lặng lẽ đứng bên chiếc giếng đá ong cổ kính. Bà mân mê từng viên đá ong, để mặc những ngón tay chạm khẽ lên những vết lằn sâu như rãnh thời gian. Giếng không có tên, nhưng dân làng vẫn gọi nôm na là giếng Văn Miếu - một cái tên giản dị, mà chứa đựng biết bao niềm tin và tôn kính. Từ đời này qua đời khác, vào những ngày rằm, ngày tế lễ, người ta vẫn gánh nước từ giếng này dâng lên thánh hiền như một lời tri ân của hậu thế gửi đến cội nguồn.

Trong ký ức của bà Thôn, giếng Văn Miếu là linh hồn của làng quê xưa. Khi quan lại hay các bậc chức sắc xa gần, mỗi khi ghé Văn Miếu để thăm các bậc thánh hiền thì đều phải qua giếng nước để “tẩy rửa” bụi đường. Điều này thể hiện sự tôn kính của hậu thế với các bậc hiền triết.

Ngoài ra, Văn Miếu cũng là nơi gắn bó với người dân. Thuở thiếu nữ, mỗi buổi chiều hè, bà Thôn lại cùng chúng bạn kĩu kịt đôi quang gánh đến giếng Văn Miếu gánh nước. Đám trẻ con lít nhít ngồi trong thau đồng, té nước tung tóe, cười vang rộn rã, xua tan oi ả tháng năm. Và cũng chính bên giếng nước Văn Miếu ấy, mối duyên của bà Thôn đâm chồi. Chồng bà Thôn là người gốc xứ Nghệ. Ông theo cơ quan sơ tán về làng Gò Sỏi. Họ gặp nhau trong một chiều gánh nước, những câu nói ngập ngừng, những ánh mắt vội vàng, để rồi giếng nước Văn Miếu trở thành nơi hò hẹn, nơi trao gửi thương yêu. Mối tình bên giếng xưa giản dị mà bền chặt như chính những viên đá ong thô ráp kia lặng lẽ mà kiên cường.

Trở lại câu chuyện mạch nguồn hiếu học ở Sơn Tây, ông Khuất Quang Hải - Hiệu trưởng Trường THCS Phùng Hưng, thành viên Hội Khuyến học thị xã Sơn Tây chia sẻ, với tâm niệm “Giáo dục là quốc sách hàng đầu” Hội Khuyến học thị xã Sơn Tây đã và đang thắp lên ngọn lửa tri thức, nối dài truyền thống hiếu học của quê hương. Phong trào xã hội hóa giáo dục tại Sơn Tây không chỉ là công tác, mà là lời hứa son sắt với thế hệ trẻ, là sự đồng lòng của cả hệ thống chính trị từ thị xã đến các xã, phường, chung tay xây dựng một xã hội học tập thực sự sinh động và bền vững.

Di tích Văn Miếu Sơn Tây - biểu tượng cho truyền thống khoa cử nơi xứ Đoài. Ảnh: Đinh Luyện

Theo Hội Khuyến học thị xã Sơn Tây, năm học 2024 - 2025, Quỹ khuyến học của thị xã đạt trên 145 triệu đồng; quỹ cấp xã phường đạt trên 452 triệu đồng. Hội Khuyến học thị xã đã tặng quà, khen thưởng cho 79 học sinh giỏi các cấp; 37 học sinh có hoàn cảnh khó khăn vươn lên trong học tập; 19 giáo viên có thành tích trong việc giảng dạy học sinh giỏi. Hội phối hợp với Trung tâm cai nghiện số 07 (cũ) mở 3 lớp xóa mù chữ cho các trại viên; phối hợp Viện ACDC tổ chức cuộc thi vẽ tranh về bảo vệ người khuyết tật tại Nhà Thiếu nhi thị xã Sơn Tây… Công tác khuyến học, khuyến tài, xây dựng xã hội học tập trên địa bàn thị xã đã góp phần nâng cao dân trí, đào tạo nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài và tạo điều kiện để người dân nâng cao chất lượng cuộc sống.

Nhìn từ những dòng họ khoa bảng ở Hương Ngải, Sơn Đông, và những chứng tích của sự học như Văn Miếu Sơn Tây, mạch nguồn hiếu học nơi xứ Đoài không chỉ là những trang sử vàng son khắc ghi thành tích khoa bảng, mà còn là dòng chảy bền bỉ, thấm đẫm trong từng nếp sống, từng trái tim người dân quê. Đó là niềm tự hào, là động lực thôi thúc bao thế hệ vươn lên, học hỏi không ngừng, để làm rạng danh tổ tiên và góp phần xây dựng quê hương ngày một phồn vinh.

Dẫu thời gian có trôi, dẫu bao đổi thay có đến, truyền thống hiếu học ấy vẫn luôn vững bền, tỏa sáng như ngọn đèn soi đường, dẫn lối cho lớp trẻ xứ Đoài trên hành trình chinh phục tri thức và nuôi dưỡng những khát vọng đẹp đẽ nhất.