Lễ hội Tổng Nam Phù: Lòng tri ân từ huyền tích xưa

Liên kết không gian, lan tỏa chiều sâu văn hóa

Giữa nhịp sống đô thị đang ngày càng hiện đại hóa, những vùng đất như Đông Mỹ (Thanh Trì, Hà Nội) vẫn mang trong mình vẻ trầm mặc và linh thiêng hiếm có. Làng cổ nay đã cận kề phố thị, những thửa ruộng nằm sát khu công nghiệp, thế nhưng không gian văn hóa tâm linh nơi đây vẫn như một sợi chỉ đỏ níu giữ ký ức và căn tính văn hóa của cả vùng. Trung tâm trong mạch tâm linh ấy chính là chùa Hưng Long, một trong những ngôi cổ tự tiêu biểu gắn với hệ thống lễ hội Tổng Nam Phù.

Theo truyền tích và các tài liệu cổ, chùa Hưng Long được khởi dựng từ năm 1011 dưới triều vua Lý Thái Tổ - vị vua khai sinh ra kinh đô Thăng Long. Hơn 9 thế kỷ trôi qua, ngôi chùa không chỉ giữ vai trò là nơi tu hành của Nhị vị Công chúa triều Lý - Lý Từ Thục và Lý Từ Huy, mà còn là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của người dân trong vùng. Với kiến trúc mộc mạc, tĩnh lặng, chùa là điểm giao hòa giữa tinh thần Phật pháp và đời sống dân gian, nơi những pho tượng cổ, hoành phi đại tự và sắc phong được gìn giữ như báu vật của tiền nhân.

Nếu mỗi làng quê Việt Nam là một mảnh gương phản chiếu truyền thống, thì Tổng Nam Phù chính là một tấm gương ngũ sắc phản chiếu chiều sâu văn hóa - tâm linh - lịch sử.

Không xa đó, tại xã Ngũ Hiệp là chùa Hưng Phúc được xem là trung tâm kết nối của hệ thống tâm linh Tổng Nam Phù. Chùa Hưng Phúc không chỉ là nơi Nhị vị Bồ Tát từng tu hành mà còn lưu giữ những dấu tích rõ ràng về quá trình hình thành và lan tỏa của lễ hội. Những pho tượng Phật bằng gỗ sơn son thếp vàng, các bia đá và sắc phong cổ tạo nên một không gian thấm đẫm khí thiêng, làm nên sức sống tâm linh bền bỉ cho cộng đồng địa phương. Mỗi dịp lễ hội, nơi đây là điểm dừng chân đầu tiên, mở đầu cho hành trình hành hương trở về cội nguồn.

Tại xã Duyên Hà, chùa Kim Cương nổi bật như một viên ngọc quý của văn hóa Phật giáo. Không chỉ là nơi thiền tu của các cao tăng thời xưa, ngôi chùa còn là chứng nhân cho dòng chảy lịch sử qua các triều đại. Những di vật quý như tượng Tam Thế, bộ Thập điện Diêm Vương, cùng cây đa cổ thụ hàng trăm năm tuổi đã góp phần khẳng định vai trò trường tồn của Kim Cương tự trong tâm thức người dân. Đây là nơi không chỉ lưu giữ di sản vật thể mà còn hun đúc đời sống tinh thần, thể hiện sự gắn kết giữa hiện tại và truyền thống.

Đặc biệt, chùa Phổ Quang tại xã Ninh Sở (Thường Tín) là điểm kết nối phía Nam, hoàn thiện vòng liên kết tín ngưỡng giữa hai huyện Thanh Trì - Thường Tín. Với kiến trúc dân gian đặc trưng và nhiều nghi lễ cổ còn được bảo tồn như lễ tụng kinh cầu an, rước kiệu Thánh, lễ thắp nến tri ân…, chùa Phổ Quang không chỉ là nơi thờ tự mà còn là điểm hội tụ cộng đồng, nơi tình làng nghĩa xóm và ký ức tâm linh được trao truyền qua từng thế hệ.

Hơn 900 năm tồn tại, lễ hội không chỉ lưu dấu ký ức về một giai đoạn huy hoàng của Phật giáo triều Lý, mà còn là minh chứng sống động cho sức mạnh gắn kết cộng đồng bằng những giá trị hướng thiện, đạo lý và lòng từ bi.

Sáu ngôi chùa trải dài khắp vùng đất Tổng Nam Phù không chỉ là những “trạm dừng” tín ngưỡng, mà còn là các điểm nút văn hóa liên kết con người với đất đai, truyền thống và tổ tiên. Đó chính là chiều sâu văn hóa mà lễ hội Tổng Nam Phù mang lại, không chỉ nối đất với đất, làng với làng, mà còn nối người với người, tâm linh với đời sống hôm nay.

Nối dài mạch nguồn truyền thống

Nếu mỗi làng quê Việt Nam là một mảnh gương phản chiếu truyền thống, thì Tổng Nam Phù chính là một tấm gương ngũ sắc phản chiếu chiều sâu văn hóa - tâm linh - lịch sử. Hơn 900 năm tồn tại, lễ hội không chỉ lưu dấu ký ức về một giai đoạn huy hoàng của Phật giáo triều Lý, mà còn là minh chứng sống động cho sức mạnh gắn kết cộng đồng bằng những giá trị hướng thiện, đạo lý và lòng từ bi.

Theo ông Nguyễn Xuân Phong, Phó Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Thanh Trì, Thanh Trì là vùng đất địa linh nhân kiệt, hiện có 154 di tích lịch sử văn hóa, trong đó 88 di tích đã được xếp hạng. Lễ hội Tổng Nam Phù là một nghi lễ đặc biệt, thể hiện lòng tri ân sâu sắc của Nhân dân với Nhị vị Công chúa triều Lý - những người không chỉ hóa thân Bồ Tát, mà còn góp phần phát triển kinh tế và bảo vệ văn hóa dân gian cho vùng đất này.

Năm 2025, Lễ hội truyền thống Tổng Nam Phù đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Theo sử sách, hai công chúa sinh đôi Lý Từ Thục và Lý Từ Huy đã từ bỏ cung vàng điện ngọc để xuống dân gian tu hành, hoằng dương Phật pháp và cống hiến cho cộng đồng. Dù từng bị vua cha ngăn cấm, đốt chùa, thậm chí ép trở về triều đình, nhưng hai bà vẫn giữ trọn niềm tin, ngày đêm sám hối hồi hướng. Chính tấm lòng đó đã cảm hóa cả đấng quân vương và để lại cho hậu thế một tấm gương đạo hạnh trọn vẹn.

Không dừng lại ở đời sống tâm linh, hai bà còn thực hành hạnh Bồ Tát bằng hành động thiết thực: cấp lại ruộng đất, hướng dẫn trồng trọt, dạy dân nghề nghiệp như làm bánh, bún, đậu phụ, mây tre, làm lược, làm quang gánh... Những ngành nghề này vẫn hiện diện trong đời sống hôm nay, trở thành “hóa thân kinh tế” của từ bi và trí tuệ.

Sự viên mãn của hành trình tu hành được đánh dấu bằng nghi lễ nhập định và thu thần thị tịch tại lăng Liên Hoa. Từ đây, tín ngưỡng thờ Nhị vị Bồ Tát được hình thành và duy trì suốt hàng thế kỷ. Các tượng thờ, sắc phong và nghi lễ tại các chùa trong hệ thống vẫn lưu giữ đến nay, minh chứng cho lòng tôn kính của cộng đồng dành cho hai vị “Phật sống” giữa đời thường.

Mỗi mùa lễ hội, dòng người lại về nơi đây không chỉ để khấn nguyện, dâng hương mà còn để kết nối với quá khứ, nhận diện giá trị truyền thống trong một thế giới đang đổi thay từng ngày. Những nghi lễ như Mộc dục, rước kiệu, dâng hương cùng các hoạt động múa rồng, chầu văn, trò chơi dân gian, đã biến lễ hội thành một không gian văn hóa sống động, kết nối tâm linh với giáo dục, tín ngưỡng với du lịch, quá khứ với hiện tại.

Lễ hội Tổng Nam Phù được ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2025 không chỉ là sự công nhận về mặt pháp lý, mà còn là lời hứa trách nhiệm với tương lai. Đó là hành trình gìn giữ, trao truyền và lan tỏa một giá trị văn hóa sống - nơi đạo lý và nhân nghĩa vẫn còn nguyên vẹn trong từng nén hương, từng mái ngói rêu phong và từng bước chân hành hương giữa lòng Hà Nội hôm nay.

Bảo Thoa