Đôi nét cuộc đời ông “vua vũ khí” Việt Nam

Tròn 100 năm trước, vào ngày 13 tháng 9 năm 1913, Trần Đại Nghĩa ( Tên khai sinh là Phạm Quang Lễ) ra đời ở xã Chánh Hiệp, huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long. Cha ông là một giáo chức nghèo, mất sớm khi Phạm Quang Lễ mới lên 6 tuổi. Mẹ và chị gái ông đã tần tảo hết mực để duy trì việc học tập của Phạm Quang Lễ.

Cảm nhận được tấm lòng của mẹ và chị, Phạm Quang Lễ đã ra sức học tập và luôn đứng đầu lớp của trường Petrus Ký, Sài Gòn. Năm 1933, ông đỗ đầu hai bằng tú tài Việt và tú tài Tây.Thấy Phạm Quang lễ học giỏi, người Pháp muốn đưa ông ra Hà Nội đào tạo thành quan lại trong bộ máy chính quyền, Phạm Quang Lễ từ chối ra Hà Nội  nhưng đồng ý nhận học bổng sang Paris du học. Khi ấy ông 22 tuổi. Hai năm sau, Phạm Quang Lễ nhập học tại trường đại học Bách khoa Paris. Sau đó ông  còn theo học và tốt nghiệp cử nhân toán, kỹ sư của các trường đại học Sorbonne, đại học Điện, đại học Mỏ, đại học Cầu Đường và ra làm việc trong một Viện nghiên cứu máy bay. Năm 1942, Phạm Quang Lễ sang Đức làm việc trong một xưởng chế tạo máy bay và nghiên cứu vũ khí. Lúc ấy chiến tranh thế giới đang diễn ra hết sức ác liệt. Phạm Quang Lễ mong muốn học tập sâu về các kỹ thuật quân giới để đem về phục vụ cho cuộc kháng chiến giải phóng đất nước Việt Nam lúc ấy đang bị Pháp thống trị.

Năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh sang Pháp ký Hiệp định Sơ bộ để cứu vãn nền hòa bình non trẻ của Việt Nam, Phạm Quang Lễ cùng một số nhà trí thức lớn Việt kiều như Trần Hữu Tước, Võ Quý Huân, Ngụy Như Kom Tum... theo Bác về Việt Nam tham gia kháng chiến. Thực dân Pháp quyết tâm tiêu diệt nhà nước Cộng hòa non trẻ, tháng 12 năm 1946, Hồ Chủ tịch ra lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến. Phạm Quang Lễ và các nhà trí thức đã không ngại gian khổ theo chính phủ lên chiến khu Việt Bắc. Tại đây ngay những ngày cuối năm ấy, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã giao cho Phạm Quang Lễ làm cục trưởng Cục Quân giới và đổi tên ông thành Trần Đại Nghĩa. Thế là từ một nhà khoa học uy tín với mức lương khi đó tương đương 20 lượng vàng một tháng và làm việc trong một môi trường hết sức thuận lợi, đời sống sung túc, Phạm Quang Lễ đã rời bỏ tất cả để dấn thân vào cuộc kháng chiến đầy hy sinh gian khổ của dân tộc.

Từ trái sang: GS.VS Trần Đại Nghĩa, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và GS Lê Văn Thiêm

Chuyện kể rằng vào năm 1946, khi gặp Bác Hồ ở Paris, Phạm Quang Lễ đề đạt nguyện vọng được về Việt Nam chế tạo vũ khí cho cuộc kháng chiến, Bác Hồ đã hỏi : “Chú về nước chế tạo vũ khí, cách mạng sẽ rất cần. Nhưng trong nước khổ lắm, chú có chịu được không?”. Phạm Quang Lễ khẳng khái trả lời : “ Thưa Bác, cháu đã đợi ngày này suốt 11 năm trời”. Được Bác Hồ cho phép Phạm Quang Lễ đã cùng đoàn đại biểu trở về nước. Ông mang theo một tấn tài liệu, sách vở chuyên đề về chế tạo vũ khí. Loại vũ khí mà Trần Đại Nghĩa tập trung sáng chế đầu tiên sau khi về nước là súng chống tăng Badôca. Đây là một bất ngờ lớn đối với quân đội Pháp. Vào những ngày đầu gây hấn chiếm lại nước ta, các tướng lĩnh của Pháp huênh hoang rằng sẽ tiêu diệt Việt Minh trong một thời gian ngắn. Xe tăng của chúng sẽ đè bẹp mọi kháng cự của bộ đội Việt Minh. Sau lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến Bác Hồ cùng chính phủ rút ra khỏi Hà Nội. Quân đội Pháp mở một trận đánh lớn có xe tăng dẫn đường nhằm vào mặt trận Cầu Mới, Hà Đông nơi Chính phủ ta đang tạm dừng chân ở Quốc Oai. Bộ quốc phòng ra lệnh phải chặn địch lại không cho chúng thực hiện ý đồ đó.

Đúng lúc ấy khẩu badôca đầu tiên sử dụng đạn lõm do Kỹ sư Trần Đại Nghĩa chế tạo chỉ sau ít ngày về nước được đưa gấp về mặt trận này. Chỉ cần badôca lên tiếng tiêu diệt hoặc làm bị thương xe tăng địch thì quân Pháp sẽ hết sức hoang mang và không dám tiến quân nữa. Đơn vị của ông Vương Thừa Vũ được giao sử dụng badôca lần đầu tiên. Một khẩu súng với 10 viên đạn được đưa tới mặt trận và huấn luyện gấp trong đêm cho các chiến sĩ. Sáng hôm sau quân Pháp ngênh ngang tiến dọc theo bờ sông Nhuệ. Hai chiếc xe tăng dẫn đầu. Bỗng tiếng gầm của badôca vang lên khiến chiếc xe tăng đi đầu bốc cháy. Chiếc thứ hai còn đang ngỡ ngàng thì dính viên đạn thứ hai bị thương. Lính Pháp hoảng loạn tháo lui. Trận Cầu Mới hoàn toàn thắng lợi, bảo vệ cho các cơ quan Chính phủ rút lên Việt Bắc an toàn. Tiếng tăm Trần Đại Nghĩa nổi như cồn gắn với súng chống tăng  badôca. Suốt những năm kháng chiến gian khổ và thiếu thốn ấy, Trần Đại Nghĩa và các cộng sự mà ông đào tạo đã chế tạo rất nhiều vũ khí cho quân đội ta đánh giặc. Trong đó ngoài tiếng tăm của badôca, còn các vũ khí có sức công phá lớn và phù hợp với cách đánh của bộ đội như SKZ 60, SKZ 81, SKZ 120... Đặc biệt SKZ 60 chuyên tiêu diệt các lô cốt kiên cố của địch đã được chứng minh ở trận Phố Ràng và chiến trường Tây Nguyên. Sau các trận đó bộ đội ta vô cùng náo nức và gửi thư nhiệt liệt hoan nghênh quân giới Việt Nam.

Năm 1952, tại Đại hội Anh hùng chiến sĩ thi đua toàn quốc lần thứ nhất, Thiếu tướng Trần Đại Nghĩa được tuyên dương danh hiệu Anh hùng lao động. Sau năm 1954, ông chuyển sang giữ các chức vụ Thứ trưởng Bộ Công thương, Thứ trưởng Bộ Công nghiệp nặng, Chủ nhiệm Ủy ban Kiến thiết cơ bản nhà nước, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và kỹ thuật nhà nước, đại biểu Quốc Hội khóa II và III. Năm 1956, Giáo sư Trần Đại Nghĩa được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng đầu tiên của trường đại học Bách khoa Hà Nội. Năm 1966 ông được bầu làm Viện sỹ Viện hàn lâm khoa học Liên xô. Với cuộc đời hoạt động vô cùng phong phú của một nhà khoa học chân chính Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa đã được tặng Huân chương Hồ Chí Minh, Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học kỹ thuật. Song vinh dự hơn ông là một trong số ít nhân vật được nhân dân cả nước biết đến và ngưỡng mộ như một tấm gương sáng về lòng yêu nước và sự tài giỏi trong lĩnh vực chế tạo vũ khí của quân đội nhân dân Việt Nam.

Lê Vân Anh