Cơn sốt vàng bạc trên giấy: Bong bóng tulip thời đại số?

Giấy hẹn thay vàng, cơ hội hay nỗi lo?

Thị trường vàng đang bùng lên nhiều hình thức giao dịch mới, một trong số đó là mua bán theo “giấy hẹn” khách hàng trả tiền rồi nhận một tờ chứng nhận, hẹn giao vàng, bạc (hoặc có thể bán lại giấy này trước khi nhận hàng). Hình thức tưởng tiện lợi này đang để lại nhiều nỗi lo cho người dân.

Chị Trần Thanh Nhã (Hoàn Kiếm, Hà Nội) xếp hàng mua vàng gần 3 tiếng đồng hồ tại một cửa hàng kinh doanh vàng lớn, nhưng khi đến lượt thì cửa hàng chỉ có “giấy hẹn” và hẹn giao vàng vào 15 ngày sau. “Tôi đã trả tiền, cầm giấy hẹn trong tay, nhưng cứ thấp thỏm lo lắng không biết đến ngày hẹn có được thực sự nhận thỏi vàng hay chỉ nhận một lời hứa bằng giấy”, chị nói. Tâm trạng của chị Nhã cùng chung với nhiều người: Đã bỏ tiền thật, nhưng cảm giác sở hữu thật lại chưa có.

Một trường hợp khác khiến nhiều người cảnh tỉnh hơn: Chị Đinh Thị Hằng vừa mới bán nhà nên dư một số tiền lớn để mua vàng, nhưng không thể mua được nhiều do các cửa hàng bán hạn chế. Sốt ruột cầm tiền thì sợ mất giá, chị trả tiền trước để mua vàng qua chợ đen, được môi giới đưa giấy hẹn chậm nhất 1 tháng sẽ giao vàng. Sau nhiều lần sốt ruột giục giã, lúc đó giá vàng đã tăng mạnh, môi giới “quay xe” báo không còn hàng để giao. Chị Hằng cay đắng nói: “Tôi mất luôn cơ hội "đổi giấy thành vàng" đúng loại và giá đã mua, trong khi thị trường lúc đó đã lên cao nghĩa là thiệt hại cả về vật chất lẫn cơ hội đầu tư. May mà được trả lại tiền”.

Giá vàng biến động mạnh bao gồm những rủi ro trong giao dịch.

Không chỉ vàng, giao dịch bạc theo giấy hẹn cũng diễn ra. Chị Bùi Minh Phương từng mua bạc qua một cửa hàng, nhận giấy và được nhân viên dặn “khi cần bán cứ mang giấy ra, coi như đã giao dịch”. Thực tế là cửa hàng không có bạc để giao, và khách hàng phải dựa hoàn toàn vào cam kết của bên bán khi thanh khoản. Điều này tạo ra rủi ro lớn về đối tác: Nếu bên bán không có hàng, hoặc phá vỡ cam kết, người mua gần như không có tài sản thực để cầm.

Những vấn đề đang gặp phải khi mua bán “trên giấy” bao gồm rủi ro thanh khoản hoặc không có hàng để giao, khi cửa hàng, đầu mối không có vàng/bạc thực, giấy chỉ là cam kết, không bảo đảm giao hàng. Rủi ro đối tác, gian lận khi mua qua môi giới không chính thống, mua trên “chợ đen” hoặc hội nhóm mạng xã hội dễ gặp lừa đảo. Rủi ro biến động giá vì giấy hẹn cố định một mức giá tại thời điểm mua; nếu thị trường biến động mạnh, người mua có thể chịu thiệt hoặc bị mất cơ hội. Rủi ro pháp lý, minh bạch do hiện chưa có cơ chế hoàn toàn rõ ràng để hợp thức hóa hoặc bảo hộ giao dịch “vàng, bạc trên giấy” nếu xảy ra tranh chấp.

Những lo ngại này không chỉ là câu chuyện lẻ tẻ, báo chí và cơ quan chức năng đã nhiều lần cảnh báo về rủi ro của việc “giữ vàng trên giấy” và giao dịch ngoài hệ thống chính thức. Có thể nói, với một mô hình giao dịch dựa trên niềm tin và cam kết bằng giấy, người mua thực tế đang chịu rủi ro kép: Mất quyền sở hữu vật chất và chịu tổn thất nếu giá biến động hoặc bên bán không thực hiện cam kết. Trong bối cảnh đó, tiếng nói cảnh báo từ báo chí và sự can thiệp của cơ quan quản lý càng trở nên cần thiết để bảo vệ người tiêu dùng.

Cảnh xếp hàng diễn ra mỗi khi vàng tăng giá.

Về mặt quản lý, Ngân hàng Nhà nước và cơ quan liên quan đang ráo riết hoàn thiện khung quản lý vàng để giảm rủi ro như có thông tin về việc sẽ thí điểm sàn giao dịch vàng, và kiểm soát chặt hơn hoạt động sản xuất, kinh doanh vàng miếng nhằm minh bạch hóa nguồn cung. Những động thái này cho thấy chính quyền nhìn nhận sự bấp bênh của thị trường và tìm cách can thiệp kịp thời.

Liệu có phải là một cơn sốt hoa tulip?

Trước con sóng FOMO, Chuyên gia vàng bạc Chu Phương phân tích: Khi bạn bước vào thị trường, mua vàng với giá chẳng hạn 150 triệu đồng/lượng thì doanh nghiệp chỉ thu mua lại với giá 147 triệu đồng/lượng. Tức là ngay thời điểm đầu tư, bạn đã phải chấp nhận khoản lỗ 3 triệu đồng. Bạn phải kỳ vọng thị trường tăng thêm khoảng 100 - 200 USD/ounce thì khoản đầu tư 150 triệu của bạn mới có lãi. Còn nếu chỉ tăng khoảng 50 USD thì cũng chỉ hòa vốn, mà hòa vốn thì lại mất chi phí cơ hội của vốn.

"Nếu như nhà đầu tư trong nước đã mua ở vùng giá 5x, 6x, 7x thì đến bây giờ có thể khá tự tin, đóng bảng giá và nghiên cứu các hình thức đầu tư khác, như tìm mảnh đất tốt hay cổ phiếu tiềm năng. Tuy nhiên, trong khoảng một tháng gần đây, chúng tôi nhận được rất nhiều câu hỏi có nên đầu tư vàng hay không?", bà Chu Phương nói.

Cũng theo bà Phương, những nhà đầu tư mới tham gia trong thời gian này, nếu kỳ vọng giá vàng sẽ tăng 60% như trước đây thì rất dễ bị sốc, vì sao trước kia đầu tư vàng có thể lãi 50 - 60%, còn bây giờ vừa mua đã lỗ. Đặc biệt, với những nhà đầu tư có tâm lý FOMO, không mua được tại thương hiệu chính thức mà giao dịch qua tay trên thị trường “chợ đen”, thì sẽ có hai rủi ro: Về chất lượng và vì không có hóa đơn chứng từ.

Chuyên gia khuyến cáo nên mua vàng ở các thương hiệu uy tín.

“Khi cần chứng minh tài sản hoặc gặp sự cố hàng giả, rủi ro là có thật. Năm ngoái cũng đã từng phát hiện một lượng lớn vàng miếng giả trà trộn trên thị trường. Theo tôi, vàng không phải là khoản đầu tư nhỏ. Nếu nhà đầu tư vừa FOMO ở mức giá cao, vừa chịu rủi ro điều chỉnh thị trường, lại thêm rủi ro khi giao dịch ở thị trường tự do thì chẳng khác nào đang “cầm hòn than nóng”. Và hòn than ấy cứ chuyền từ tay người này sang tay người khác, ai cầm cuối cùng chắc chắn sẽ bị bỏng tay”, bà Phương lưu ý.

Thêm một điểm nữa trong đầu tư vàng giai đoạn vừa qua là lượng cung hàng rất nhỏ. Do đó, nhiều nhà đầu tư phải đánh đổi, không chỉ chi phí cơ hội mà cả chi phí thời gian, khi xếp hàng chỉ để mua được 1 - 2 chỉ vàng.

Việc khó mua vàng khiến nhiều người nóng ruột đưa ra quyết định liều lĩnh là mua bán trên giấy. Sự bùng nổ của “vàng, bạc trên giấy” đang khiến nhiều người liên tưởng đến cơn sốt hoa tulip ở Hà Lan thế kỷ XVII, một trong những bong bóng đầu cơ đầu tiên trong lịch sử loài người. Khi ấy, củ tulip trở thành biểu tượng xa xỉ và được mua đi bán lại với giá cao ngất, đến mức một củ có thể đổi được cả căn nhà.

Trong giai đoạn đầu, người mua và bán tinh hoa tulip đã giao dịch không chỉ củ thực sự, mà có cả hợp đồng mua bán, cổ phiếu khi củ chưa được giao. Ví dụ “forward contracts” (hợp đồng tương lai) được sử dụng, và nhiều giao dịch “không có thực phẩm vật lý ngay lập tức” đã diễn ra. Người người đổ tiền vào, giá càng bị đẩy lên, cho tới khi không còn ai mua nữa - bong bóng vỡ, và hàng nghìn người trắng tay chỉ sau một đêm.

Hoạt động kinh doanh vàng hiện nay được pháp luật Việt Nam xem là ngành nghề kinh doanh có điều kiện.

Gần 400 năm sau, bài học ấy vẫn còn nguyên giá trị. Thay vì những củ hoa, giờ đây là những tờ giấy hẹn được trao đổi như một loại “tài sản” ảo. Người mua đặt niềm tin vào những con số, vào lời hứa sẽ được giao vàng, giao bạc, nhưng trong thực tế họ chưa từng nắm giữ gì ngoài tờ giấy. Khi giá lên, lòng tham nở rộ; khi giá đảo chiều, niềm tin tan biến nhanh như hoa tulip tàn mùa.

Giữa thời đại số, nơi mọi thứ đều có thể được “ảo hóa” từ tiền tệ đến kim loại quý, bong bóng không còn hình dáng của một cánh hoa nữa, mà có thể mang tên giấy hẹn, cam kết điện tử hay giao dịch online. Và nếu thiếu tỉnh táo, cơn sốt vàng bạc hôm nay rất có thể sẽ trở thành một “Tulip Mania” phiên bản mới, nơi lợi nhuận hứa hẹn rực rỡ, nhưng giá trị thực lại mong manh hơn bao giờ hết.

Theo Luật sư Dương Ngọc Thái (Công ty Luật Tùng Sơn), hoạt động kinh doanh vàng miếng, vàng thỏi hay sản phẩm từ vàng hiện nay được pháp luật Việt Nam xem là ngành nghề kinh doanh có điều kiện, được quy định tại Nghị định 24/2012/NĐ-CP và các văn bản hướng dẫn thi hành. Điều này đồng nghĩa với việc doanh nghiệp chỉ được phép kinh doanh khi đáp ứng đầy đủ điều kiện về vốn, giấy phép, nguồn hàng, và chịu sự giám sát chặt chẽ của Ngân hàng Nhà nước.

Mới đây, theo Nghị định 232/2025/NĐ-CP, Chính phủ đã bãi bỏ độc quyền Nhà nước trong sản xuất thỏi vàng, nhưng đồng thời yêu cầu mọi giao dịch vàng có giá trị từ 20 triệu đồng trở lên trong ngày phải thực hiện qua tài khoản ngân hàng. Quy định này nhằm kiểm soát dòng tiền, tránh rửa tiền, trốn thuế và đảm bảo tính minh bạch trong giao dịch kim loại quý.

Từ góc độ pháp lý, việc các cửa hàng hoặc cá nhân “bán vàng, bạc trên giấy” nghĩa là nhận tiền, cấp giấy hẹn mà không giao hàng vật chất ngay tiềm ẩn nhiều rủi ro vi phạm. Nếu doanh nghiệp không đủ điều kiện kinh doanh vàng, nhưng vẫn phát hành “giấy hẹn” nhận tiền của khách, đây có thể bị coi là hành vi kinh doanh vàng trái phép.

Bên cạnh đó, nếu việc thanh toán không thông qua tài khoản, hoặc chỉ dựa vào “giấy viết tay” mà không có hóa đơn, chứng từ rõ ràng, thì người mua sẽ không được pháp luật bảo vệ khi xảy ra tranh chấp. Trong trường hợp giá vàng biến động mạnh, người dân có thể đối mặt với rủi ro mất tiền mà không thể chứng minh quyền sở hữu hàng hóa.

Xét ở góc độ pháp lý, hình thức mua bán này không khác gì giao dịch tài sản ảo. Người dân nên tỉnh táo, chỉ mua bán tại các tổ chức được cấp phép, có chứng từ rõ ràng và giao nhận thật. Nếu không, rất dễ rơi vào cảnh "tiền thật - vàng, bạc ảo".

Bảo Thoa - Đỗ Đạt