Cố họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc: Góp phần nâng tầm hội họa Việt Nam

Họa sỹ của những người lính

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông (1918-2018), ngày 25/12, Hội mỹ thuật Việt Nam và Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam đã tổ chức lễ kỷ niệm trang trọng, cùng nhìn lại những đóng góp của Nguyễn Sỹ Ngọc với lịch sử mỹ thuật Việt Nam.

Họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc sinh ngày 25/12/1918 tại Thanh Trì, TP Hà Nội. Ông sinh sống và làm việc nhiều năm ở Khu tập thể Trường Cao đẳng Mỹ thuật Việt Nam, nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam. Với năng khiếu mỹ thuật và tự học, ngay từ khi còn trẻ họa sĩ Nguyễn Sỹ Ngọc đã có tác phẩm tham gia Triển lãm Mỹ thuật của SADEAI lần thứ 3 năm 1937 và được tặng Bằng khen của Triển lãm. Năm 1939, vào tuổi 21, ông thi đỗ vào Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khóa 13 và tốt nghiệp khoa Hội họa niên khóa (1939-1944).

Họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc thời trẻ

Họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc ra trường đúng vào năm đặc biệt trong đời sống chính trị xã hội Việt Nam. Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông và nhiều nghệ sỹ tham gia đoàn quân Nam tiến gia nhập Đoàn kịch kháng chiến tại Thanh Hóa. Tại đây, ông hoạt động trong đoàn Văn hóa Kháng chiến, sau Đại hội Văn nghệ toàn quốc năm 1948 được đổi thành Chi hội Văn nghệ Liên khu IV, tham gia giảng dạy tại Phân trường Mỹ thuật Khu IV với họa sỹ Nguyễn Văn Tỵ. Cùng với nhiều họa sỹ khác, ông đã ghi chép, ký họa và sáng tác các tác phẩm mỹ thuật phục vụ kháng chiến.

Tại Thanh Hóa, ngoài công việc giảng dạy ở trường, ông còn minh họa sách báo, sáng tác nhiều tranh in thạch bản. Họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc đã có nhiều tác phẩm tham gia Triển lãm Hội họa Liên khu 4. Tiêu biểu là những bức tranh về du kích Cảnh Dương và đặc biệt bức tranh sơn mài “Bát nước” (sáng tác năm 1949, sau đổi tên là “Tình quân dân”) đã được lựa chọn cùng với một số tác phẩm của các họa sỹ khác đi tham gia Triển lãm tại Liên hoan Thanh niên Sinh viên Thế giới Berlin, Đức. Bức tranh này được sáng tác khi họa sỹ được vào tuổi 31, cũng là ít ỏi những bức tranh sơn mài được sáng tác trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và sau này là một trong những tác phẩm của ông được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật.

Hòa bình lập lại ở miền Bắc, ông cùng các văn nghệ sỹ kháng chiến trở về Thủ đô. Ông tham gia Ban tổ chức Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1954 chào mừng Thủ đô giải phóng. Tại triển lãm, họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc đã có nhiều tác phẩm với các chất liệu bột màu, sơn dầu, ký họa như: Hoan hô chiến thắng Tây Bắc; Một bản ở Tây Bắc; Đèo lũng Lô; Xòe quạt; Phụ nữ Tây Bắc…

Năm 1957, ông cùng với các họa sỹ Trần Đình Thọ, Phạm Văn Đôn, Nguyễn Văn Tỵ, Huỳnh Văn Thuận, Nguyễn Đức Nùng… cùng sáng tác tác phẩm sơn mài “Xô Viết Nghệ Tĩnh”. Đây là tác phẩm sơn mài đầu tiên sáng tác tập thể và có kích thước lớn nhất vào thời kỳ đó. Hiện nay tác phẩm này đang được lưu giữ và trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Sau những chuyến đi thực tế tại vùng mỏ Quảng Ninh, họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc đã cho ra đời nhiều tác phẩm sơn mài, trong đó có tác phẩm “Đổi ca” sáng tác năm 1962, là một tác phẩm Sơn mài nổi tiếng vẽ về đề tài công nghiệp và cũng là tác phẩm được xét tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh sau này.

Đậm chất hiện thực - sáng tạo

Nói về chất hiện thực và sáng tạo trong các bức tranh của họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc, nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Thị Hải Yến khẳng định: “Bút pháp của Sỹ Ngọc không dừng lại ở giá trị hiện thực mà đi xa hơn ông biểu lộ tình cảm dữ dội của mình trên từng nhân vật, khuynh hướng biểu hiện được ông ấp ủ từ tuổi hoa niên đầy khát vọng tâm tư. Nhưng cuộc kháng chiến toàn quốc đã lôi cuốn nhiều nghệ sỹ còn ngập ngừng trước ngã ba đường. Sỹ Ngọc đã mạnh dạn trút bỏ tâm sự tình cảm cũ, con đường sáng đang chờ ông và các bạn, và họ đã là những người có mặt sớm nhất tại chiến khu. Chính nơi này đã định hình cho ông nhiều cảm nhận nghệ thuật tinh tế với một bút pháp giản dị, chân thành”.

Bức họa nổi tiếng thời kháng chiến “Cái bát” (ảnh tư liệu)

Theo Nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Thị Hải Yến, ngay từ khi ra đời, tác phẩm “Cái bát” đã chiếm trọn tình cảm của công chúng bởi tính nhân văn của nó. Những cử chỉ đẹp đẽ hàng ngày của người Việt Nam hiện lên trong tranh như sống giữa cuộc đời. Bà mẹ già trung du với váy xồi áo nâu, bộ mặt già nua nhăn nheo trìu mến đứng quạt cho anh bộ đội trẻ măng đang cầm bát nước uống giữa cơn khát trong bước đường hành quân vội vã. Cảm giác như anh đang tạt vào bên đường, súng còn ở trên vai, bao đạn giắt quanh lưng, bà mẹ chạy ra đón cái mũ ngụy trang đầy lá xanh, tay kia ân cần quạt mát tương giao tình cảm giữa bà mẹ và chiến sĩ được hiện lên giữa đôi mắt nhăn nheo tuổi già sung sướng ngước nhìn anh, còn anh với ánh mắt mở to chân chất hàm ý biết ơn.

Bức tranh “Tình quân dân” là một tác phẩm đẹp có ý nghĩa ngay từ khi nó ra đời của tác giả Nguyễn Sỹ Ngọc. Bên cạnh đó trên chất liệu bột màu sắt in litô ông đã ghi lại tất cả chiến công, sự hy sinh và lòng kiêu hãnh. Hàng trang sáng tác trên những nẻo đường kháng chiến từ năm tháng thử thách người nghệ sĩ được ông tái hiện trên những tranh sơn mài mang phong cách riêng. Thập niên 60, 70 khi các bạn dùng chất liệu sơn mài mô tả phong cảnh thiên nhiên êm đềm lãng mạn thì Sỹ Ngọc chọn những nhân vật sống giữa đời thường vạm vỡ khỏe mạnh từ anh công nhân trong Mỏ Đèo Nai đến chị người Thái trong Vò lúa giã gạo.

Từ nhóm công nhân tất bật trong lao động trên công trường trong một ngày mới bắt đầu đến cô gái Lào trong khung cảnh bận rộn Dệt Tin Xịn… Bút pháp sơn mài của ông là những hình khối gọn nghẽ, thuyết phục chủ đề, tuyên ngôn của ông là :”Màu là hình khối”, bởi thế trên tranh của họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc ngổn ngang nhân vật sự kiện khu trú trên một cảm thức nghệ thuật riêng của ông.

Họa sỹ Nguyễn Sỹ Ngọc còn là một nhà minh họa nổi tiếng, từng bức tranh minh họa của ông có giá trị như một tác phẩm đồ họa hoàn chỉnh. Thập niên 60, 70 ông cộng tác trên tuần báo Văn nghệ với những bức tranh minh họa và bài phê bình mỹ thuật hiện đại sắc bén đã phác thảo chân dung một tài năng đa dạng trong sáng tác - phê bình mỹ thuật ở những thập niên cuối thế kỷ 20 của Việt Nam.

Họa sỹ Trần Khánh Chương – Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cho rằng, tranh của Nguyễn Sỹ Ngọc có bút pháp phóng khoáng, sống động và có sức truyền cảm mạnh mẽ, tài hoa trong đường nét và màu sắc.

Lương Hằng