Cách chuẩn bị mâm cỗ cúng Tết Hàn thực

Tết Hàn thực diễn ra vào ngày 3/3 âm lịch hàng năm. Năm nay Tết Hàn thực rơi vào thứ hai, ngày 31/3 dương lịch.

Tết Hàn thực bắt nguồn từ Trung Quốc, có từ trước thời Xuân Thu, được tổ chức thường niên như Tết Nguyên đán. Thời xưa, Tết Hàn thực kéo dài hàng tháng liên tục, gồm nhiều hoạt động như tế lễ, tảo mộ, đánh đu, chọi gà, đá cầu, kéo co, đạp thanh (tức là trong Tết Hàn thực có tiết Thanh minh).

"Hàn thực" là đồ nguội, thức ăn làm sẵn, có nguồn gốc từ tập quán "cải hỏa" của con người thời cổ đại, còn gọi là "cấm yên" (cấm khói lửa), "lệnh tiết" hoặc "bách ngũ lệnh"…

Món bánh trôi không thể thiếu trên mâm cỗ cúng Tết Hàn thực.

Nhà nghiên cứu văn hóa Phạm Đình Hải, Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam cho biết, theo lịch nhà Hạ, Tết Hàn thực được tổ chức sau tiết Đông chí 105 ngày và trước tiết Thanh minh 1 hoặc 2 ngày.

Dịp này, mọi người đem mồi giữ lửa trong năm trước dập tắt hết, lại dùng công cụ bằng gỗ (đá) đánh lấy lửa mới gọi là "cải hỏa" (đổi lửa) hoặc "thỉnh tân hỏa" (xin lửa mới), lấy đó làm thời điểm khởi đầu cho một năm mới.

Khoảng thời gian từ lúc dập bỏ lửa cũ đến khi đánh lấy lửa mới từ 3 đến 5 hoặc 7 ngày. Trong thời gian đó mọi người phải chuẩn bị sẵn đồ ăn (không đốt lửa, đun nấu làm nóng đồ ăn) nên gọi là "hàn thực".

Đến thời Xuân Thu, sau khi vô tình thiêu chết hiền sĩ Giới Tử Thôi, Tấn Văn Công lệnh cho toàn dân không được đốt lửa vào ngày mất của mẹ con Giới Tử Thôi.

Có lẽ do trùng lặp về thời gian, sự tương đồng về thói quen, ăn uống sinh hoạt, hoặc vì tưởng niệm Giới Tử Thôi, người ta cho rằng, Tết Hàn thực có nguồn gốc từ điển tích Tấn Văn Công vô tình thiêu chết mẹ con Giới Tử Thôi.

Theo thời gian, Tết Hàn thực dần có sự thay đổi về thời gian tổ chức, được chế định thành lễ hội với nhiều hoạt động cúng tế, lễ hội phong phú, trong quá trình phát triển du nhập thêm nhiều yếu tố văn hóa và quan niệm dân gian.

Ngày nay, người Việt Nam vào Tết Hàn thực vẫn nổi lửa nấu nướng bình thường và thường làm bánh trôi, bánh chay cúng Tết Hàn thực.

Tết Hàn thực cũng như Tết Nguyên đán thể hiện sự tri ân đối với thần thánh (thần đất, thần ngũ cốc), hiếu kính tiên tổ và tôn sùng tinh thần trọng nghĩa khinh tài, coi thường danh lợi của cổ nhân.

Theo tục lệ, Tết Hàn thực chỉ sử dụng những thức ăn làm sẵn, đồ nguội, không nói rõ là cỗ chay hay cỗ mặn, không hương, đèn do cấm lửa. Đến thời Xuân Thu, Tấn Văn Công lệnh cúng mẹ con Giới Tử Thôi bằng cỗ chay bánh trôi, bánh chay, không dùng hương đăng, vàng mã…

Ngày nay ta có thể chuẩn bị mâm cỗ cúng Tết Hàn thực như khi cúng Tết Nguyên đán, rằm tháng Giêng, tiết Thanh minh, Tết Trung thu nhưng nên có bánh trôi, bánh chay vì đây là lễ vật chính mang tính biểu tượng của Tết Hàn thực. Nghi thức cúng tế như đối với thần, Phật, tổ tiên.

"Một trong những giá trị quan trọng của lễ hội và việc thờ cúng là giáo dục. Khi cha mẹ nghiêm trang, kính cẩn tri ân trời đất, thần Phật, tổ tiên thì con cháu cũng theo đó mà hiếu kính đối với cha mẹ, thương yêu và quan tâm gia đình, người thân, tín nghĩa đối với thầy cô, bạn bè. Cúng lễ trong các dịp lễ, Tết hay ngày rằm, mùng 1 là một hoạt động để tự sửa mình và giáo dục thế hệ trẻ.

Lễ vật nên sắm sửa tùy theo điều kiện gia đình, trên cơ sở tập quán cổ truyền, không nhất thiết phải mâm cao cỗ đầy, bày biện gây lãng phí. Yêu cầu quan trọng nhất trong các lễ cúng tế là lòng thành thực v thái độ nghiêm túc, nghi thức trang trọng, kính cẩn", nhà nghiên cứu văn hóa Phạm Đình Hải nói.

Tuệ Lâm (t/h)