Tiến sĩ, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành - ánh hào quang của sân khấu Việt Nam

Sinh ngày 24/9/1941 tại Đức Nhân, Đức Thọ, Hà Tĩnh, trong một gia đình Khoa Bảng, Phạm Thị Thành sớm hấp thụ truyền thống văn hóa - giáo dục của quê hương. Năm 1954, bà được tuyển làm diễn viên Đoàn Văn công Nhân dân Trung ương; năm 1956 trở thành diễn viên Đoàn kịch nói Trung ương - Bộ Văn hóa.

Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Thị Thành là một người thầy, một người đạo diễn đặc biệt trong nền sân khấu Việt Nam.

Bước ngoặt lớn của sự nghiệp đến vào năm 1971, khi bà được cử sang Liên Xô theo học chuyên ngành Đạo diễn tại Học viện Nghệ thuật Sân khấu quốc gia Lunatracxki, tốt nghiệp loại xuất sắc (bằng đỏ). Trở về nước năm 1978, Phạm Thị Thành là một trong hai người sáng lập Nhà hát Tuổi trẻ - nơi sau này trở thành biểu tượng sáng tạo và đổi mới của sân khấu kịch Việt Nam.

Bà lần lượt giữ các chức vụ Chỉ đạo nghệ thuật, Phó Giám đốc, Giám đốc (1990), rồi đảm nhiệm Cục Phó Cục Nghệ thuật Biểu diễn (1994), Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy Văn hóa Dân tộc Việt Nam (2000), đồng thời giữ nhiều trọng trách trong các tổ chức nghề nghiệp văn hóa -nghệ thuật: Phó chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Hà Nội, Chủ tịch Hiệp hội Câu lạc bộ UNESCO Việt Nam.

Là con gái của Tổng Chưởng lý Phạm Khắc Hòe, bà được thừa hưởng tinh thần và nền tảng uyên bác văn hóa Nho học. Chính vì thế, Phạm Thị Thành luôn đề cao quan niệm: “Kịch phải gần gũi cuộc sống, phản ánh tâm tư, nguyện vọng của nhân dân và mang lại sự tươi mát, thanh thản cho tâm hồn.” Vì vậy, các kịch bản bà lựa chọn thường giàu tính thời sự, đặt ra vấn đề xã hội nóng bỏng, đồng thời gắn kết với chiều sâu nhân văn.

Phong cách đạo diễn của bà kết hợp nhuần nhuyễn giữa tính hiện thực và tính trữ tình, vừa phản ánh hiện thực, vừa khơi gợi xúc cảm nhân văn. Bà đã kết hợp giữa sân khấu phương Tây và sân khấu truyền thống Việt Nam khi dàn dựng Shakespeare, Molière. Sự hiện đại hóa hình thức dàn dựng, nhất là trong kịch dành cho thanh thiếu niên và các lễ hội sân khấu có quy mô quốc gia đã trở thành “thương hiệu” nổi tiếng của đạo diễn Phạm Thị Thành.

Ở Nhà hát Tuổi trẻ, tên tuổi của bà gắn với những vở diễn nổi tiếng: Sống mãi tuổi 17 (1980), Đỉnh cao mơ ước (1984), Cuộc đời tôi (1985), Mùa hạ cay đắng (1990), Điều không thể mất (1990), Vờ ly dị hóa thật (1993), Nguyệt cầm (1993), Rừng trúc (1999, đồng đạo diễn Nguyễn Đình Nghi)… Nhiều vở diễn đạt kỷ lục hàng trăm, thậm chí 500 đêm diễn, trở thành hiện tượng của nghệ thuật Việt Nam.

Ở các đơn vị nghệ thuật biểu diễn sân khấu truyền thống, bà đạo diễn hàng loạt tác phẩm, từ Muối mặn đời em, Ông vua hóa hổ (Đoàn Chèo Hải Phòng), Ông Thánh sinh đôi (1990), Hai ngàn ngày oan trái (Đoàn cải lương Hoa Mai - Hà Sơn Bình), Điều không thể mất (Nhà hát cải lương Trung ương), Vụ án hai ngàn ngày, Thủ phạm là ai (Đoàn cải lương Thanh Hóa), Mùa hè ở biển (Đoàn kịch Hà Nam Ninh), Nếu anh không đốt lửa (Đoàn ca kịch Nghệ Tĩnh), Tú Xương (Đoàn kịch Hà Nam, 1995) đến Huyền thoại Đam San (ca múa - Hà Nam Ninh, 1990), Nỗi đau tình mẹ (Đoàn chèo Tuyên Quang)… cho thấy sức làm việc bền bỉ và khả năng am hiểu và thích ứng với nhiều bộ môn sân khấu của dân tộc. Đặc biệt, bà là đạo diễn Việt Nam đầu tiên đưa bi kịch Shakespeare (Romeo và Juliet, Ôtenlô) và hài kịch Molière (Trưởng giả học làm sang) lên sân khấu trong nước, mở ra hướng hội nhập cho kịch Việt Nam.

Ở những vở kịch cổ điển nước ngoài, đạo diễn Phạm Thị Thành vừa muốn đem đến cho khán giả Việt Nam những giá trị tinh thần của nhân loại, đồng thời thể hiện nhiều thông điệp hiện đại. Đạo diễn Phạm Thị Thành là người mạnh dạn, xông xáo đi vào mảng đề tài mới mẻ. Bà là đạo diễn đầu tiên dám đưa bi kịch của Shakespeare và hài kịch của Molière là Romeo và Juyliette, Trưởng giả học làm sang lên sân khấu Việt Nam. Cả hai vở diễn đều qua đêm diễn thứ 200 và tạo ấn tượng tốt trong lòng người xem.

Năm 1991, vở Ôtenlô do bà dàn dựng đã gây một tiếng vang lớn trên sân khấu thủ đô bằng việc vượt qua các lối mòn, dựng nên chủ đề lớn: sự xảo trá cũng bất tử, hãy cảnh giác nó ở quanh ta. Là một người mạnh dạn, táo bạo xông vào những mảng đề tài mới mẻ, và với cách dàn dựng tươi tắn, sôi động, gần gũi tuổi thơ, NSND Phạm Thị Thành đã phát triển mô hình sân khấu mới, sân khấu cho tuổi trẻ. Hệ thống kịch mục bề thế, có chất lượng tư tưởng, nghệ thuật cao mà bà thể hiện đã đưa Nhà hát Tuổi trẻ trở thành người bạn tinh thần của thanh thiếu niên, một địa chỉ quan trọng của sân khấu Hà thành.

Không chỉ sân khấu kịch, Phạm Thị Thành còn thành công vang dội ở lĩnh vực tổng đạo diễn sự kiện lễ hội cấp Quốc gia: Lễ kỷ niệm 50 năm thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (1995), 990 năm Thăng Long - Hà Nội (2000), Festival Huế (2004), Lễ hội Đền Hùng (2005), Kỷ niệm 350 năm Khánh Hòa (2003), Lễ hội du lịch Hạ Long (2003)… Các lễ hội bà đạo diễn đều mang tính hoành tráng, gắn kết truyền thống với đương đại, được đánh giá cao trong và ngoài nước.

Song hành với đạo diễn, bà còn trực tiếp đào tạo nhiều thế hệ nghệ sĩ, những nghệ sĩ như NSND Lê Khanh, NSND Lan Hương, NSND Anh Tú, NSƯT Chí Trung, NSƯT Ngọc Huyền… qua sự rèn cặp và tôi luyện của bà đã trở thành trụ cột của Nhà hát Tuổi trẻ. Ngoài ra, bà còn là giảng viên thỉnh giảng của nhiều trường đại học, nhiều thế hệ học trò của bà ở Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội hiện nay đã trở thành đạo diễn “gạo cội” của ngành.

Trong sự nghiệp sáng tác và đạo diễn, NSND Phạm Thị Thành đạt hàng chục Huy chương Vàng - Bạc tại các Hội diễn sân khấu toàn quốc (1980-1999), giải thưởng Đạo diễn xuất sắc (1991), Giải thưởng Nhà nước về Văn học - Nghệ thuật (2012, với cụm tác phẩm Sống mãi tuổi 17, Mùa hè ở biển, Đỉnh cao mơ ước, Người tốt nhà số 5, Vũ Như Tô). Bà được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú (1988), Nghệ sĩ Nhân dân (1997).

Có thể khẳng định, sự nghiệp của NSND Phạm Thị Thành tiêu biểu cho một thế hệ đạo diễn nữ hiếm hoi nhưng đầy bản lĩnh của sân khấu Việt Nam. Bà đã khẳng định vị trí tiên phong trong hiện đại hóa kịch nói Việt Nam, góp phần đưa kịch quốc tế đến gần công chúng Việt, tạo giao lưu - hội nhập văn hóa, làm giàu đời sống nghệ thuật truyền thống qua việc khai thác tuồng, chèo, cải lương, xây dựng nền tảng vững chắc cho Nhà hát Tuổi trẻ, biến nơi đây thành trung tâm sáng tạo của tuổi trẻ thủ đô, đào tạo một thế hệ kế cận, để lại dấu ấn lâu dài trong nghệ thuật và giáo dục sân khấu.

Dù hôm nay “ngôi sao” ấy đã khép lại chặng đường đời, nhưng ánh sáng từ di sản nghệ thuật mà Tiến sĩ, NSND Phạm Thị Thành để lại vẫn tỏa rạng trong đời sống sân khấu Việt Nam. Tên tuổi, tác phẩm và phong cách sáng tạo của bà là nguồn cảm hứng, đồng thời cũng là “kim chỉ nam” cho thế hệ nghệ sĩ hôm nay và mai sau trong hành trình giữ gìn và phát triển nghệ thuật sân khấu nước nhà.