Khát vọng vì Thủ đô Văn hiến - Văn minh - Hiện đại

Mảnh đất địa linh nhân kiệt

Thủ đô Hà Nội, thành phố hơn nghìn năm tuổi từ lâu đã mang trong mình sứ mệnh đặc biệt: vừa là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của cả nước, vừa là nơi hội tụ và tỏa sáng những giá trị truyền thống. Đi dọc theo từng khu phố, có thể dễ dàng cảm nhận sự đan xen của các lớp văn hóa và thời đại. Nếu như ở trung tâm Thành phố, khu phố cổ với 36 phố phường vẫn giữ nguyên nhịp sống buôn bán sầm uất, tiếng rao đêm, hương vị ẩm thực dân dã thì cách đó không xa, tại các phường Ba Đình, Hai Bà Trưng… khu phố Pháp với những biệt thự cổ kính, nhà hát, đại lộ rộng mở mang phong cách châu Âu thế kỷ XIX vẫn uy nghi, cổ kính.

Xa hơn một chút nữa, các phường Thanh Xuân, Cầu Giấy lại nổi bật với những cao ốc hiện đại, trung tâm thương mại, khu đô thị mới mọc lên như khẳng định sự thay đổi mạnh mẽ của một đô thị hội nhập toàn cầu. Sự đa dạng này không chỉ là hình ảnh trực quan, mà còn là minh chứng cho khả năng dung hòa giữa truyền thống và hiện đại, một đặc trưng rất riêng của Hà Nội. Nói như PGS.TS Trần Ngọc Chính, Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam thì Hà Nội có một lợi thế hiếm có: vừa là thành phố của di sản, vừa là thành phố của tương lai. Nếu biết phát huy, Thủ đô sẽ trở thành đô thị kiểu mẫu, một đô thị văn hiến, văn minh, hiện đại, đáng sống.

Quả thật, trong khi nhiều thành phố hiện đại trên thế giới đang loay hoay tìm cách tái tạo bản sắc, thì Hà Nội vốn đã sở hữu một kho tàng di sản khổng lồ, từ không gian kiến trúc, văn hóa, nghệ thuật đến nếp sống, phong tục. Điểm đáng chú ý là Hà Nội không chỉ bảo tồn di sản theo cách “đóng băng”, mà tìm cách đưa chúng vào đời sống hiện đại. Hồ Hoàn Kiếm không chỉ là danh thắng, mà còn là không gian công cộng phục vụ hàng triệu lượt người dân và du khách mỗi năm. Phố đi bộ quanh hồ, không gian văn hóa Phùng Hưng, phố bích họa Trịnh Công Sơn… cho thấy cách Hà Nội “thổi hồn” sáng tạo vào di sản.

Tuy nhiên, bảo tồn luôn song hành với thách thức. Áp lực đô thị hóa khiến nhiều công trình, khu phố có nguy cơ bị biến đổi. Những khu tập thể cũ, những ngôi nhà cổ xuống cấp… đặt ra bài toán khó: cải tạo thế nào để vừa đáp ứng nhu cầu hiện đại, vừa giữ lại ký ức đô thị. Bài toán này không đơn giản, bởi nó liên quan đến lợi ích kinh tế, sinh kế người dân, và cả trách nhiệm với lịch sử. Nhiều chuyên gia cảnh báo, nếu chạy theo lợi nhuận ngắn hạn, Hà Nội có thể mất đi “linh hồn” vốn là giá trị khác biệt của mình.

Xây dựng Thủ đô Văn hiến - Văn minh - Hiện đại trên nền tảng xanh, sạch.

Ở một khía cạnh khác, Hà Nội còn là nơi khởi nguồn nhiều khát vọng đổi thay của đất nước. Là Thủ đô, nơi tập trung trí thức, nghệ sĩ, nhà khoa học, Hà Nội luôn là trung tâm sáng tạo, là nơi thử nghiệm những chính sách, mô hình mới. Từ việc triển khai các tuyến phố đi bộ, chương trình phân loại rác thải, cho đến ứng dụng công nghệ số trong quản lý đô thị, Hà Nội luôn là “thư viện” để cả nước học hỏi. Vì thế, câu chuyện phát triển bền vững ở Hà Nội không chỉ của riêng thành phố, mà còn là kinh nghiệm quý cho nhiều địa phương khác.

Theo TS, KTS Trương Văn Quảng, Phó Tổng thư ký Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, Thủ đô Hà Nội là trung tâm đầu não chính trị, hành chính quốc gia, trái tim của cả nước, là trung tâm lớn về kinh tế, văn hóa, giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ và hội nhập quốc tế. Nhằm phát huy tối đa vị trí, vai trò chiến lược quan trọng của Hà Nội, Bộ Chính trị đã ban hành nhiều nghị quyết để lãnh đạo công cuộc xây dựng, phát triển Thủ đô, mới đây nhất là Nghị quyết số 15-NQ/TW, ngày 5/5/2022

“Nghị quyết số 15-NQ/TW của Bộ Chính trị đặt ra mục tiêu đến năm 2030: Thủ đô Hà Nội là Thành phố "Văn hiến - Văn minh - Hiện đại"; trở thành trung tâm, động lực thúc đẩy phát triển vùng đồng bằng sông Hồng, vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ và cả nước; hội nhập quốc tế sâu rộng, có sức cạnh tranh cao với khu vực và thế giới, phấn đấu phát triển ngang tầm Thủ đô các nước phát triển trong khu vực. Tầm nhìn đến năm 2045, Thủ đô Hà Nội là thành phố kết nối toàn cầu, có mức sống và chất lượng cuộc sống cao; kinh tế, văn hoá, xã hội phát triển toàn diện, đặc sắc và hài hoà, tiêu biểu cho cả nước; có trình độ phát triển ngang tầm thủ đô các nước phát triển trong khu vực và trên thế giới... Mục tiêu và tầm nhìn trong Nghị quyết 15-NQ/TW của Bộ Chính trị đã nói lên khát vọng, bước đi cụ thể về một Thủ đô "Văn hiến - Văn minh - Hiện đại", có vai trò, vị thế, có thương hiệu toàn cầu, tự hào sánh vai cùng thủ đô các nước phát triển”, TS. KTS Trương Văn Quảng nhấn mạnh.

Gam màu sáng cho bức tranh đô thị

Trong suốt nhiều năm qua, Thủ đô Hà Nội vẫn đang trong quá trình kiến tạo một diện mạo đô thị mới, nơi truyền thống và hiện đại cùng song hành để làm nên bản sắc. Đây không chỉ là câu chuyện của những con đường mở rộng, những tòa cao ốc mới mọc lên, mà là một tiến trình toàn diện, đòi hỏi sự phối hợp hài hòa giữa nhiều lĩnh vực. Từ quản lý đô thị bằng công nghệ số, phát triển hạ tầng giao thông công cộng, xây dựng nhà ở xã hội, mở rộng không gian xanh, cho đến bảo tồn di sản và thúc đẩy kinh tế sáng tạo… tất cả những yếu tố ấy, khi được kết nối, sẽ trở thành nền tảng cho một Thủ đô bền vững và đáng sống.

Một trong những thay đổi quan trọng của Hà Nội những năm gần đây là sự quyết tâm đưa chuyển đổi số vào quản lý đô thị. Việc số hóa dữ liệu đất đai, quy hoạch, xây dựng và giao thông không chỉ giúp bộ máy hành chính hoạt động minh bạch, mà còn mở ra cơ hội cho người dân tham gia giám sát và phản biện chính sách. Những cổng dịch vụ công trực tuyến, ứng dụng phản ánh hiện trường, bản đồ quy hoạch số… đã giúp thành phố dần rút ngắn khoảng cách giữa chính quyền và cộng đồng. Song song với đó, khát vọng về một đô thị thông minh, nơi mọi quyết định dựa trên dữ liệu thời gian thực, đang trở thành xu thế tất yếu.

Tuy nhiên, kinh nghiệm từ các thành phố lớn trên thế giới cho thấy, một Thành phố thông minh không thể chỉ dựa vào công nghệ. Yếu tố cốt lõi làm nên tính bền vững chính là hệ thống hạ tầng. Hà Nội đã có bước đi đầu tiên với tuyến metro Cát Linh - Hà Đông và Nhổn - Ga Hà Nội, Thành phố cũng đang đặt nền móng cho những tuyến đường sắt đô thị khác. Tuy nhiên, để phương tiện công cộng thực sự trở thành lựa chọn ưu tiên, Hà Nội phải tạo ra một mạng lưới liên thông, nơi người dân có thể dễ dàng di chuyển từ nhà đến ga tàu bằng xe buýt, xe đạp công cộng hay lối đi bộ an toàn. Chỉ khi giao thông công cộng mang lại sự thuận tiện và hiệu quả vượt trội, thói quen sử dụng xe máy mới dần thay đổi và khi đó không gian đô thị mới có cơ hội bớt áp lực bởi khói bụi và tắc đường.

Song hành với giao thông là bài toán về nhà ở. Hà Nội đã và đang phát triển nhiều dự án nhà ở xã hội, nhưng thực tế cho thấy, một căn hộ giá rẻ sẽ không còn ý nghĩa nếu xung quanh thiếu trường học, y tế, công viên hay giao thông đi lại thuận tiện. Nhà ở xã hội chỉ thực sự thành công khi trở thành một cộng đồng sống văn minh, nơi người dân có thể gắn bó lâu dài chứ không chỉ dừng lại ở giải pháp chỗ ở. Điều này đòi hỏi một tầm nhìn quy hoạch đồng bộ, trong đó nhà ở phải gắn chặt với hạ tầng và dịch vụ công.

Cũng trong tiến trình kiến tạo đô thị, Hà Nội đặt trọng tâm vào việc khôi phục và mở rộng không gian xanh. Không gian xanh không chỉ dừng lại ở những công viên trung tâm mà cần len lỏi vào từng khu dân cư, tạo ra những khoảng nghỉ ngơi trong lành cho cộng đồng. Một hàng cây rợp bóng, một vườn hoa nhỏ hay sân chơi trẻ em ở góc phố có khi còn quý giá hơn những đại công viên xa xôi, bởi nó đem đến niềm vui sống hàng ngày cho cư dân. Khi thành phố biết tận dụng từng mảnh đất trống, từng khoảng không xen kẽ để trả lại cây xanh cho cộng đồng, khi ấy Hà Nội mới thực sự trở thành một đô thị đáng sống.

Phát triển đô thị theo hướng bảo tồn các không gian xanh.

Điều đặc biệt của Hà Nội là sự song hành giữa di sản và hiện đại. Thành phố không thể và cũng không nên từ bỏ những biệt thự Pháp cổ, những khu phố cổ hay cây cầu Long Biên đã đi vào ký ức. Vấn đề là làm sao để những công trình ấy không bị “đóng băng”, mà được tái sinh trong đời sống đương đại. Biến tuyến đường sắt răng cưa ở phố Phùng Hưng thành không gian sáng tạo, đưa nghệ thuật vào những bức tường cũ, mở lối đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm để kết nối cộng đồng – đó là minh chứng cho cách Hà Nội dung hòa giữa quá khứ và hiện tại. Mỗi bước đi ấy đều thể hiện tinh thần “phát triển không phải để xóa bỏ ký ức, mà để nuôi dưỡng và làm mới nó”.

Đặc biệt, Thủ đô Hà Nội không thể phát triển tách rời khỏi vùng Thủ đô. Sự kết nối với Bắc Ninh, Hưng Yên, Vĩnh Phúc, Hòa Bình… thông qua các tuyến vành đai và cao tốc sẽ mở ra không gian phát triển rộng lớn, vừa giảm tải cho nội đô, vừa thúc đẩy phát triển đồng đều. Đó cũng là cách để Hà Nội giữ cho trung tâm một sự thanh thoát, trong khi vẫn đảm bảo vai trò động lực kinh tế của cả miền Bắc.

Nhìn tổng thể, có thể thấy bức tranh đô thị Hà Nội tương lai đang dần được định hình với các yếu tố: công nghệ, hạ tầng, nhà ở, cây xanh, di sản, sáng tạo, liên kết vùng. Nếu được triển khai một cách đồng bộ, sự phát triển sẽ không còn là những mảnh rời rạc, mà trở thành một chỉnh thể hài hòa và khi đó, khát vọng về một Thủ đô xanh, văn minh, hiện đại sẽ hiện diện trong từng góc phố, ngôi nhà, công viên, và trong chính cuộc sống thường ngày của người dân.

Khát vọng mang tính chiến lược

Trong hành trình phát triển, Hà Nội không chỉ đối diện với áp lực đô thị hóa, dân số gia tăng hay hạ tầng quá tải, mà còn đối mặt với những thách thức toàn cầu: biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, khoảng cách giàu nghèo và nhu cầu thích ứng với nền kinh tế tri thức. Đó là lý do vì sao trong các định hướng lớn, “kiến tạo Thủ đô xanh, hiện đại, văn minh” được xác định như một chiến lược lâu dài, mang tính sống còn cho tương lai Thành phố.

Theo các chuyên gia quy hoạch, một thành phố xanh, trước hết phải là nơi thiên nhiên và con người được đặt trong mối quan hệ hài hòa. Thành phố Hà Nội từ lâu nổi tiếng với những hồ nước, con sông, hàng cây xanh tỏa bóng mát trên từng con phố, song những năm gần đây, hình ảnh ấy dần bị che khuất bởi khói bụi, bê tông và sự chen chúc của phương tiện. Xây dựng Thủ đô xanh không đơn thuần là trồng thêm vài công viên, mà là một sự thay đổi căn bản trong tư duy quy hoạch. Đó là việc giữ lại những không gian mặt nước, mở thêm công viên ven sông, khôi phục dòng chảy tự nhiên của sông Tô Lịch hay Kim Ngưu, đồng thời tạo ra những “lá phổi” nhỏ ngay trong các khu dân cư. Khi không gian xanh được phân bổ hài hoà, người dân ở bất kỳ đâu cũng có thể tiếp cận trong bán kính đi bộ, khi ấy khái niệm “thành phố xanh” mới thực sự hiện hữu.

Song song với đó, một Thủ đô hiện đại phải là nơi hạ tầng được phát triển đồng bộ, không chỉ đáp ứng nhu cầu đi lại, sinh sống của cư dân mà còn đủ sức cạnh tranh quốc tế. Những dự án vành đai, đường sắt đô thị, cầu vượt sông không chỉ giải quyết giao thông mà còn mở rộng không gian phát triển, kết nối Hà Nội với vùng Thủ đô và xa hơn nữa là toàn bộ miền Bắc. Hạ tầng hiện đại cũng không dừng ở giao thông, mà còn bao gồm y tế, giáo dục, công nghệ thông tin, năng lượng tái tạo. Hà Nội cũng đang từng bước áp dụng công nghệ để dự báo giao thông, quản lý rác thải, cảnh báo ô nhiễm không khí. Nếu làm chủ được dữ liệu, Hà Nội có thể quản lý thành phố một cách chủ động và hiệu quả, thay vì chỉ “chạy theo xử lý sự cố”. Đây chính là bước ngoặt đưa thành phố từ một đô thị đang phát triển trở thành một đô thị thông minh thực thụ.

Tuy vậy, thực tế cho thấy hiện đại không đồng nghĩa với xa rời bản sắc, điều quan trọng là Thành phố cần kiên định với tầm nhìn dài hạn, tránh rơi vào tình trạng phát triển manh mún hay bị chi phối bởi lợi ích ngắn hạn. Một cây cầu, một con đường, một khu đô thị mới không chỉ là dự án xây dựng, mà phải là một phần của chiến lược tổng thể. Chỉ khi mọi quyết định được đặt trong tầm nhìn chung, Hà Nội mới tránh được tình trạng “vá víu” và có thể tiến những bước dài vững chắc.

Theo TS Nguyễn Quang, nguyên Giám đốc Chương trình Định cư con người Liên hợp quốc tại Việt Nam, thành phố Hà Nội cần khai thác là các nguồn lực “nội sinh”, là những tài nguyên nằm trong tầm tay của Thành phố, là tài sản đất đai, năng lực sản xuất và đầu tư. Chính quyền Thủ đô phải tìm cách liên kết việc tạo thu ngân sách với các hoạt động phát triển đô thị để tài chính địa phương được bền vững trong dài hạn. Kinh nghiệm ở một số quốc gia phát triển châu Á, như Nhật Bản, Hàn Quốc cho thấy có thể tạo nguồn lực phát triển đất đai, nhà ở, đô thị theo nguyên tắc thị trường. Tức là nhà nước đầu tư phát triển hạ tầng, trên cơ sở kinh doanh, thu hồi giá trị gia tăng của đất đai nơi có đường giao thông đi qua, nhằm mục tiêu tái đầu tư vào hạ tầng và tiện ích xã hội.

“Trải qua nhiều thăng trầm lịch sử, nhiều thành phố cũng trải qua các quá trình phát triển lộn xộn và tự phát, tuy nhiên, nhiều thành phố đã vươn mình như Seoul, Singapore, Medellin, Thượng Hải, Dương Châu, Cairo… bằng những chiến lược tái cấu trúc táo bạo, gắn kết các lĩnh vực kinh tế, văn hóa - xã hội và môi trường. Chìa khóa cho sự thay đổi đó nằm ở những hành lang phát triển kết nối sáng tạo những thành tố rời rạc và tự phát. Kết nối, sử dụng đất đa chức năng, phát triển các không gian đô thị sáng tạo, thông minh cho nhu cầu sống, dịch vụ, vui chơi giải trí và làm việc, bảo tồn và tái phát triển đô thị, khai thác cảnh quan các con sông, nâng cấp các khu ở, liên kết đô thị, nông thôn và vùng, khai thác nguồn lực tài nguyên, sinh thái và xã hội… là những giải pháp chiến lược ưu tiên”, TS Nguyễn Quang nhấn mạnh.

Thành phố xanh, hiện đại, văn minh không tự nhiên mà có, nó được kiến tạo từng ngày bằng nỗ lực của chính quyền, trí tuệ của các chuyên gia, sự sáng tạo của doanh nghiệp và trên hết là tình yêu, trách nhiệm của mỗi người dân. Chính sự đồng hành ấy sẽ làm nên một Hà Nội “đáng sống”, nơi quá khứ, hiện tại và tương lai gặp nhau trong cùng một khát vọng chung, cùng tiếp câu chuyện lịch sử hào hùng của mảnh đất ngàn năm văn hiến.