Lưu giữ nghề làm quạt giấy truyền thống Dân Hòa

	Làng cổ Cự Đà, nơi lưu giữ nét rêu phong cổ xưa
	Lưu giữ hồn thu Hà Nội qua hương vị cốm Mễ Trì

Làng Canh Hoạch (nay thuộc thôn Trung Hòa, xã Dân Hòa, huyện Thanh Oai) là một làng quê có nhiều nghề thủ công truyền thống trong đó nổi tiếng nhất là nghề làm quạt giấy. Quạt giấy Dân Hòa bắt đầu xuất hiện từ nửa cuối thế kỷ 19, do cụ Mai Đức Siêu, người được coi là ông tổ của làng khởi nghiệp. Dần dần nhiều gia đình theo nghề và chẳng bao lâu cả làng Canh Hoạch thời ấy đều làm quạt.

Bà Trần Thị Công, ngoài 70 tuổi nhưng vẫn miệt mài với công việc làm quạt giấy bởi với bà đó không chỉ là nghề đem đến thu nhập cho gia đình mà quan trọng hơn là để giữ nghề truyền thống của cha ông đã truyền lại

Trước kia, người dân trong làng từ chỗ chỉ sản xuất quạt bán quanh vùng quê mình, đã tiến lên làm các loại quạt kỹ, quạt quý xuất khẩu và tham dự các cuộc đấu xảo, hội chợ ở Hà Nội. Những người thợ quạt làng Canh Hoạch mỗi khi ôn lại truyền thống nghề nghiệp của mình, bao giờ cũng nhắc đến sự kiện đáng nhớ. Vào năm 1946, dân làng Canh Hoạch cùng nhau làm một chiếc quạt biếu Chủ tịch Hồ Chí Minh nhân kỷ niệm ngày sinh của Người. Đó là chiếc quạt giấy dài 66,5cm, 18 nan tre, 2 nan cái làm sừng, quạt được dán bằng giấy dó trên mặt quạt có châm kim hoa văn rất đẹp.

Để làm ra một chiếc quạt giấy đẹp phải trải qua nhiều công đoạn, đòi hỏi kỹ thuật và khéo tay của người làm nghề

Đến Dân Hòa, tìm về gia đình ông Lê Văn Thứ có truyền thống lâu đời với nghề làm quạt, ông Thứ cho biết, đối với gia đình ông nghề này được cha truyền con nối, thế hệ sau nối tiếp, gìn giữ nghề truyền thống của tổ tiên. Trải qua thời gian, nghề làm quạt của làng đã dần mai một bởi sự du nhập của công nghệ hiện đại nhưng vì sự say mê với sản phẩm truyền thống muốn giữ gìn nghề truyền thống của cha ông, vợ chồng ông vẫn tiếp nối nghề này. Năm nay đã ngoài 70 tuổi nhưng mỗi ngày ông Thứ và bà Trần Thị Công vẫn hăng say làm ra những chiếc quạt sừng để cung cấp ra thị trường.

Sở dĩ người ta gọi quạt Dân Hòa là quạt sừng bởi hai chiếc nan cái (nan ngoài cùng) hai bên quạt được gắn sừng trâu. Sừng trâu được người làng mua ở làng Thụy Ứng (Thường Tín) sau đó họ đem về gia công, khoan lỗ, mài tỉa cho thành hình nan quạt. Phần gia công nan quạt từ sừng trâu đòi hỏi người làm phải tỉ mỉ, cẩn trọng bởi nếu không khéo tay, thiếu độ chính xác thì sừng trâu sẽ bị hỏng.

Tre được chẻ thành các nan và được xếp thành bộ khung quạt, có thể gồm 15, 17, 21 nan,... tùy theo số lượng được khách hàng đặt

Theo ông Thứ, để làm được một chiếc quạt đẹp, bền, có hồn, đòi hỏi rất nhiều tiêu chuẩn, trong đó, yếu tố quan trọng là nguyên liệu. Việc chọn nguyên liệu được người làm quạt trong làng chọn lựa khá kỳ công, kỹ lưỡng bởi đặc trưng cần và đủ cho một chiếc quạt phải có: tre già, giấy dó, sừng trâu, quả cậy để làm hồ dán,...

Sau khi chuẩn bị đầy đủ các nguyên liệu, người thợ sẽ bắt tay vào từng bước làm quạt. Mất khoảng hơn chục công đoạn mới tạo nên một chiếc quạt sừng hoàn chỉnh, tre làm nan quạt đã được ngâm chừng một tháng để chống mối mọt, khi đó người thợ khéo tay sẽ vót nan, ghép quạt và đóng nhài (những miếng thép mỏng có hình hoa để giữ cho nan quạt được chắc chắn). Tiếp đến là công đoạn dán giấy dó lên mặt quạt được người làm sử dụng nước quả cậy thay cho hồ dán bởi nước quả cậy có độ kết dính cao và đặc biệt khi kết hợp với sản phẩm màu sẽ cho ra chiếc quạt theo ý muốn người làm.

Điều đặc biệt những họa tiết hoa văn trên quạt sừng nơi đây đều được thực hiện bằng kỹ thuật châm kim. Đây là kỹ thuật phức tạp và độc đáo nhất tạo nên sự riêng biệt của quạt Dân Hòa với quạt ở những vùng miền khác. Kỹ thuật này được thực hiện dưới bàn tay khéo léo, tỉ mẫn của các nghệ nhân trong làng.

Sau đó người làm quạt dán giấy dó lên khung quạt và ngoài cùng chiếc quạt hai chiếc nan cái được làm từ sừng trâu

Điều đặc biệt là người thợ nơi đây không cần vẽ sẵn mẫu lên quạt, mà hình ảnh được hiện ra sự sáng tạo, tưởng tượng theo bàn tay cầm kim châm thoăn thoắt trên nền tím thẫm của quạt rất tinh vi. Dưới đôi bàn tay khéo léo ấy, bằng kỹ thuật châm kim, người dân xã Dân Hòa tạo nên những chiếc quạt với họa tiết hoa văn hoa lá cành cho tới những họa tiết cầu kỳ như rồng chầu mặt nguyện.

Trải qua thời gian, ngày nay đời sống con người ngày càng được nâng cao, dù không thiếu những phương tiện làm mát hiện đại nhưng quạt truyền thống vẫn có một ý nghĩa vô cùng quan trọng. Đó là sự khẳng định sức sống của một làng nghề truyền thống lâu đời và mang một nét đẹp văn hóa đậm chất nông thôn xưa.

Quan bàn tay khéo léo của các nghệ nhân, họa tiết hoa văn trên quạt sừng nơi đây đều được thực hiện bằng kỹ thuật châm kim

Để rồi ngày nay, với sự tấp nập, ổn ào, vội vã của cuộc sống phố thị, được cầm trên tay những chiếc quạt giấy làm mỗi người như đang trở về với hình ảnh quen thuộc thuở xưa khi những cụ già ngồi phe phẩy chiếc quạt cùng nhau trò chuyện bên cây đa, giếng nước, sân đình. Với ý nghĩa ấy, cứ thế những chiếc quạt của vợ chồng ông Thứ ngày ngày vẫn tiếp tục được sản xuất và đem ra nơi thị thành phục vụ nhu cầu của khách hàng.

Hoa Nguyễn