Trong suốt chặng đường lịch sử, Ngày Giải phóng Thủ đô (10/10/1954) chính là mốc son mở ra thời kỳ phát triển mới của Hà Nội. 70 năm đã đi qua, nhưng mốc son ấy vẫn luôn rạng ngời, để rồi mỗi khi đến ngày này người Hà Nội lại bồi hồi nhớ lại những ngày tháng hào hùng và chặng đường vất vả gian nan nhưng vẫn luôn kiên định một mục tiêu xây dựng Thủ đô Hà Nội “Văn hiến - Văn minh - Hiện đại”, xứng đáng với niềm tin yêu của nhân dân cả nước.

Ngày 21/7/1954, Hiệp định Giơ - ne - vơ được ký kết, đánh dấu thắng lợi của cuộc kháng chiến trường kỳ, gian khổ của nhân dân Việt Nam chống lại thực dân Pháp xâm lược. Theo quy định của Hiệp định, ngày 10/10/1954, bộ đội Việt Nam thuộc Đại đoàn 308 tiến về Hà Nội tiếp quản Thủ đô. Địa giới hành chính thành phố Hà Nội năm 1954: phía Bắc và phía Đông giáp tỉnh Bắc Ninh, phía Tây giáp tỉnh Hà Đông và Sơn Tây, phía Nam giáp tỉnh Hà Đông. Hà Nội năm 1954 có diện tích 152,2km2, nội thành là 12,2 km2, ngoại thành là 140 km2, gồm 36 phố nội thành và 4 quận ngoại thành; dân số là 436.624 người.

Để xây dựng Hà Nội xứng với tầm vóc là Thủ đô của cả nước, ngày 20/4/1961 Quốc hội khóa II Kỳ họp thứ 2 phê chuẩn Nghị quyết của Chính phủ mở rộng thành phố Hà Nội. Theo đó, Hà Nội được mở rộng lên 586.13km2, với nội thành 37km2, bao gồm 4 khu phố là Ba Đình, Hoàn Kiếm, Đống Đa, Hai Bà Trưng với 363 khối phố. Ngoại thành 549km2 gồm 4 huyện Gia Lâm, Đông Anh, Thanh Trì, Từ Liêm với 103 xã, 3 thị trấn. Dân số gồm 913.428 người, trong đó nội thành: 436.820 người, ngoại thành: 449.608 người.

Từ năm 1960, bắt đầu kế hoạch 5 năm lần thứ nhất phát triển kinh tế, Hà Nội xây dựng một số cụm công nghiệp, một số công trình kiến trúc lớn như trụ sở cơ quan, trường học, bệnh viện, giải quyết nhu cầu về nơi ở thích hợp. Nhiều khu lao động, xóm nghèo như ở An Dương, Tương Mai, Phúc Tân được cải thiện môi trường sống hoặc xây dựng mới. Một số khu công nghiệp được xây dựng mới như Thượng Đình, Minh Khai… đã tạo ra được cơ cấu mới cho Thủ đô để phát triển kinh tế, tạo công ăn việc làm cho người lao động. Đặc biệt là một số khu nhà tập thể như Kim Liên, Nguyễn Công Trứ… được xây dựng với mô hình tiểu khu nhà ở xã hội chủ nghĩa. Cùng việc xóa nạn mù chữ, nhiều trường đại học lớn ra đời như Đại học Tổng hợp, Đại học Bách khoa, Đại học Sư phạm, Đại học Nông lâm… Một số bệnh viện cũ đã được cải tạo nâng cấp, một số bệnh viện mới được ra đời như: Bệnh viện Việt Nam - Cuba, Bệnh viện Y học dân tộc…

Ngay ở giai đoạn này, Trung ương và Thành phố đã khẳng định cần phải xây dựng theo quy hoạch và sớm có Quy hoạch chung Thủ đô để định hướng cho việc xây dựng. Bộ Chính trị đã xem xét và ra Nghị quyết 18/NQ-TW về phát triển Thủ đô. Ngày 16/11/1959 khi xét quy hoạch, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã căn dặn: “Trong thiết kế phải đồng bộ đường sá, hệ thống thoát nước và lưới điện tránh cản trở đi lại của người dân”.

Lần đầu tiên bản đồ án “Quy hoạch tổng mặt bằng Thủ đô Hà Nội” được hoàn thành vào năm 1960 với sự giúp đỡ của các chuyên gia Liên Xô. Định hướng Thành phố phát triển chủ yếu ở khu vực phía Nam sông Hồng và một phần khu phía Bắc (Gia Lâm, Đông Anh). Chủ yếu về phía Tây Bắc là các khu Phú Thượng, Xuân La, Xuân Đỉnh, Cổ Nhuế; phía Tây là khu vực Cầu Giấy, Dịch Vọng, Yên Hoà, Trung Hoà; Tây Nam chủ yếu dọc theo QL6; phía Nam là khu vực Giáp Bát, một phần khu vực Định Công. Quy mô đất đai 130km; Dân số 380.000 người. Hành chính: gồm 4 quận nội thành và 4 huyện ngoại thành.

Khi cuộc chiến ở miền Nam ác liệt, không lực Hoa Kỳ mở rộng chiến tranh ra miền Bắc, việc xây dựng phát triển Hà Nội có những khó khăn, chú trọng đến phân tán dân cư, xây dựng phải xem xét tới yếu tố an ninh quốc phòng. Tháng 11/1968, Chính phủ Mỹ tuyên bố chấm dứt không điều kiện việc ném bom phá hoại miền Bắc, song Hà Nội cũng chỉ được 3 năm khôi phục kinh tế thì Mỹ quay trở lại thực hiện chiến tranh phá hoại. Phải đến tháng 12/1972, sau khi thất bại trận “Điện Biên Phủ trên không”, chính quyền Mỹ mới phải tuyên bố ngừng ném bom từ vĩ tuyến 20 trở ra. Nhiều xí nghiệp của Trung ương và địa phương bị đánh phá đã được xây dựng lại.Thêm vào đó, Hà Nội còn bị đe dọa bởi thiên tai lũ lụt (đợt lũ 8/1971, mức nước sông Hồng lên tới 12,5m).

Trong điều kiện vừa sản xuất vừa chiến đấu, Thủ đô Hà Nội đã thành công hoàn thành công tác phòng không, sơ tán; bảo toàn, phát triển lực lượng; xây dựng hầm hào phục vụ chiến đấu và cứu sập… Cùng với đó, Thành phố cũng đã hoàn thành hàng trăm công trình công nghiệp, công trình nông nghiệp, công trình thuộc ngành lưu thông phân phối, công trình thuộc ngành y tế, giáo dục và các công trình nhà ở. Đặc biệt là kết quả thực hiện xây dựng nhà ở cho Thành phố, chỉ trong 5 năm từ 1970-1975, ngành Xây dựng Hà Nội đã thi công được 325 ngôi nhà 2 tầng, 5 tầng tại 7 tiểu khu: Trương Định, Yên Lãng, Vĩnh Hồ, Thành Công, Giảng Võ, Khương Thượng, Trung Tự. Với tổng diện tích xây dựng là 250.900m2, gấp 3,2 lần so với diện tích xây dựng trong 10 năm trước chiến tranh phá hoại.

Giai đoạn này, Thành phố đã được xây dựng mới và sửa chữa mở rộng gần 100 xí nghiệp, một số công trình giao thông quan trọng được hoàn thành và đưa vào sử dụng như: Cầu Thăng Long, Cầu Long Biên, Cầu Đuống, Cảng Phà Đen, Sân bay quốc tế Nội Bài. Bối cảnh này đặt ra vấn đề cần xem xét lại hướng phát triển của Thủ đô đã xác lập trong quy hoạch được duyệt năm 1961. Nhiều phương án về luận chứng phát triển Thủ đô đã được nghiên cứu, cuối cùng đồ án quy hoạch được duyệt (1974) định hướng Hà Nội cũ với 40 vạn dân, phát triển Thủ đô ở Vĩnh Yên với 60 vạn dân. Khái niệm chùm đô thị Hà Nội đã được triển khai gắn kết Hà Nội với khu vực xung quanh như Xuân Mai, Sơn Tây…

Cuộc chiến tranh chống Mỹ toàn thắng đã mở ra giai đoạn mới phát triển của cả nước, của Thủ đô. Yêu cầu mới đòi hỏi lại phải nghiên cứu điều chỉnh quy hoạch. Các chuyên gia Liên Xô đã cùng chuyên gia nước ngoài nghiên cứu Quy hoạch chung điều chỉnh. Hội đồng Chính phủ đã có Quyết định phê duyệt số 163/CP ngày 17/7/1976, Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2000 quy mô dân số là 1,5 triệu dân.

Ngoại thành Hà Nội được xác định là vành đai xanh cung cấp thực phẩm, nơi bố trí các hoạt động văn hóa nghỉ ngơi, các công trình đầu mối giao thông và vành đai bảo vệ môi trường. Các thành phố vệ tinh xung quanh Hà Nội làm chức năng công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ du lịch, nghỉ mát: Xuân Mai - Sơn Tây - Ba Vì - Vĩnh Yên - Tam Đảo - Bắc Ninh. Với định hướng như vậy, tháng 12/1978, Chính phủ đã có quyết định mở rộng địa giới Hà Nội, sáp nhập thêm Ba Vì, Phú Thọ, Thạch Thất, Đan Phượng, Hoài Đức, thị xã Sơn Tây, Hà Đông và 1 số xã của tỉnh Hà Sơn Bình… Thủ đô Hà Nội có diện tích đất tự nhiên là 2.136km2 với dân số 3,5 triệu người.

Năm 1979, chiến tranh biên giới phía Bắc nổ ra, phát triển đô thị gắn với an ninh quốc phòng được quán triệt trong quy hoạch với phát triển chủ yếu Hà Nội là ở phía Nam sông Hồng. Để phù hợp với tình hình trên, Thành phố lại tổ chức nghiên cứu điều chỉnh quy hoạch chung. Các chuyên gia nước ngoài và Việt Nam đã phối hợp nghiên cứu điều chỉnh tổng mặt bằng Quy hoạch Thủ đô tới năm 2000 và được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại văn bản số 100/TTg ngày 24/4/1982. Theo đồ án quy hoạch này, dân số Thủ đô nội thị là 1,5 triệu người với quy mô đất đai là 100km2, vùng ngoại thị được mở rộng với 11 huyện thị.

Ngày 21/1/1983, Bộ Chính trị Trung ương Đảng (khóa V) ra Nghị quyết 08-NQ/TW về công tác Thủ đô Hà Nội đã xác định: Hà Nội là trung tâm đầu não về chính trị, văn hóa, khoa học kỹ thuật và trung tâm lớn về kinh tế và giao dịch quốc tế. Mặc dù có những khó khăn nhất định song đây cũng là thời kỳ tốc độ xây dựng đô thị cao nhất là nhà ở có những kết quả đáng kể.

Nếu như năm 1980, xây dựng chỉ đạt 50.000m2 nhà ở thì thời kỳ 1981 - 1985 đã xây dựng được 450.000m2 nhà ở cùng với hạ tầng xã hội cần thiết như nhà trẻ, trường học, công trình công cộng. Do có những khó khăn trong xây dựng kết cấu hạ tầng nên quy hoạch được duyệt năm 1982 đã có điều chỉnh định hướng về không gian (Căn cứ vào Nghị quyết Kỳ họp thứ 9 của Quốc hội Khóa VIII (năm 1991), ranh giới Hà Nội được điều chỉnh và chuyển lại 7 huyện thị về Hà Tây, Vĩnh Phúc. Với điều chỉnh này quy mô đất đai tự nhiên của Hà Nội còn 924km2 với yêu cầu “đổi mới” và để phù hợp với quy mô điều chỉnh. Tổng mặt bằng quy hoạch Thủ đô Hà Nội được nghiên cứu lại.

Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng đã có Quyết định 132/CT ngày 18/4/1992 đã phê duyệt quy hoạch điều chỉnh Thủ đô Hà Nội đến năm 2010. Thành phố Hà Nội chủ yếu phát triển về phía Nam sông Hồng với chỉ tiêu đất đô thị bình quân là 43,7m2/người lên 54m2/người.

Quá trình thực hiện quy hoạch chung phê duyệt năm 1992 đã thấy được những tồn tại như: Mối quan hệ với vùng, chưa lường hết được nhịp độ tăng trưởng kinh tế - xã hội đòi hỏi phải có nghiên cứu điều chỉnh quy hoạch chung. Trong nghiên cứu quy hoạch điều chỉnh lần này, các chuyên gia quy hoạch trong nước với sự giúp đỡ của nhiều tổ chức trong nước và cả nước ngoài (Nhật Bản, Mỹ…) đã tập trung để hoàn chỉnh và đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định 108/1998/QĐ-TTG ngày 20/6/1998.

Mục tiêu của quy hoạch lần này nhằm xây dựng Thủ đô vừa dân tộc, vừa hiện đại, đậm đà bản sắc và truyền thống ngàn năm văn hiến. Sau quy hoạch chung, Thành phố đã triển khai quy hoạch chi tiết đồng bộ cho các quận, huyện, xã, phường trọng điểm, các quy hoạch công nghiệp, làng nghề… đã xác lập trên 200 khu đô thị ứng với quỹ đạo khoảng 2.500ha. Quy hoạch tôn tạo, chỉnh trang một số khu đặc trưng trung tâm chính trị Ba Đình, khu Thành cổ, Khu Di tích Cổ Loa…

Về tổ chức không gian Hà Nội, sau 10 năm thực hiện đã có nhiều đổi thay. Hà Nội khang trang hơn, hiện đại hơn, hạ tầng kỹ thuật có nhiều đột phá, nhiều thành tựu song cũng còn những tồn tại cần quan tâm. Đó là mối quan hệ giữa phát triển mới với bảo tồn quỹ di sản đã hình thành hàng nghìn năm, gắn với chỉnh trang các khu cũ cần được giải quyết hài hòa để hội nhập mà không mất đi bản sắc.

Để giải quyết tồn tại, tạo tiềm năng phát triển, phương án mở rộng Hà Nội đã được Chính phủ cho phép nghiên cứu. Sau nhiều nghiên cứu, so sánh các phương án, Quốc hội đã có Nghị quyết 15/2008/QH12 ngày 29/7/2008 hợp nhất Hà Nội, Hà Tây, 4 xã của tỉnh Hòa Bình, huyện Mê Linh (Vĩnh Phúc) với quy mô diện tích 3.344km2. Đây cũng là đô thị có quy mô lớn nhất cả nước, với dân số 6.232.940 người.

Cần phải khẳng định, lựa chọn mở rộng không gian, mở rộng địa giới Hà Nội trước hết là yêu cầu khách quan song cũng là ý chí, là nguyện vọng mong muốn của người dân Hà Nội và định hướng của các cấp lãnh đạo Đảng, chính quyền để Hà Nội tiếp tục phát triển bền vững, thuận lợi trong hội nhập với khu vực thế giới.

Sau hơn hai năm nghiên cứu với sự tham gia của các đơn vị tư vấn trong nước và một số đơn vị nước ngoài, các Hội xã hội nghề nghiệp liên quan, đóng góp của nhân dân cả nước, ý kiến phản biện của trong nước, tổ chức của Australia, của vùng Ile-de-France (Pháp), ý kiến của Trung ương, Quốc hội..., đồ án Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến 2030 tầm nhìn 2050 đã được Thủ tướng chính phủ phê duyệt tại Quyết định 1259/QĐ-TTg/ ngày 26/7/2011. Mục tiêu xây dựng Hà Nội trở thành thành phố “Xanh - văn hiến - văn minh - hiện đại” với mô hình chùm đô thị gồm đô thị trung tâm, 5 đô thị vệ tinh, các thị trấn…

Theo TS. KTS Đào Ngọc Nghiêm , Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, trong Quyết định số 1259/QĐ-TTg, ngày 26/7/2011, của Thủ tướng Chính phủ, về phê duyệt quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 đã xác định: Phát triển theo mô hình chùm đô thị gồm khu vực đô thị trung tâm, 5 đô thị vệ tinh và các thị trấn sinh thái... Tuy nhiên, sau hơn 10 năm thực hiện vẫn chưa đạt được kết quả như mong muốn, nhất là về các đô thị vệ tinh. Từ thực tiễn đó, đã có nhiều ý kiến chưa thống nhất về mô hình phát triển.

Vì vậy, để Thành phố phát triển nhanh và bền vững, ngày 5/5/2022, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 15-NQ/TW 2022 phương hướng, nhiệm vụ phát triển Thủ đô Hà Nội đến năm 2030. Trong đó, về nhiệm vụ quy hoạch nêu rõ: “Tập trung hình thành một số cực tăng trưởng mới, từng bước tạo ra chùm đô thị, các đô thị vệ tinh...”.

Thực hiện định hướng này, cần tuyên truyền, phổ biến để thống nhất nhận thức, từ đó có lộ trình phù hợp. Mô hình chùm đô thị, đô thị vệ tinh không mới so với thế giới, Paris, Washington, Luân Đôn là các thủ đô đã áp dụng mô hình đô thị vệ tinh và giảm được áp lực cũng như bảo tồn lõi lịch sử. Song, với thành phố Hà Nội, đây là mô hình có đặc thù, có sáng tạo để phù hợp với thực tiễn phát triển Thủ đô hiện tại và tương lai. Áp dụng mô hình này là để tạo thêm một số cực tăng trưởng, giảm áp lực vào đô thị trung tâm về công nghiệp, giáo dục, dịch vụ thương mại, văn hóa, thể dục - thể thao..., nhất là về môi trường, kết cấu hạ tầng. Các đô thị vệ tinh có liên kết với trung tâm, song có chức năng hoạt động độc lập, kết nối yếu tố tự nhiên và giữ gìn văn hóa truyền thống, làng nghề truyền thống, tạo nên không gian xanh, không gian sinh thái.

“Quá trình phát triển hệ thống đô thị của thành phố Hà Nội không chỉ thúc đẩy phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội của Thủ đô mà còn cả với vùng, tạo điều kiện để thành phố hội nhập quốc tế và phát triển ngang tầm thủ đô của các nước phát triển trong khu vực. Nhận thức đúng về mô hình chùm đô thị, nhất là 5 đô thị vệ tinh để kế thừa, định hướng phát triển trong quy hoạch Thủ đô giai đoạn tới gắn với mô hình chính quyền địa phương là cần thiết và quan trọng. Tuy nhiên, từ những hạn chế tồn tại thời gian qua, nên rà soát lại quy mô, khả năng kết nối và nguồn lực cũng như xây dựng cơ chế chính sách đặc thù để quy hoạch mới có tính thực tiễn”, Theo TS. KTS Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam nhận định.

Để tạo điều kiện cho Thủ đô phát triển, Quốc hội đã thông qua Luật Thủ đô năm 2013. Đến nay, hệ thống quy hoạch về cơ bản đã phủ kín toàn địa bàn với các quy hoạch phân khu, quy hoạch chung, quy hoạch ngành cùng với hơn 70 quy hoạch chi tiết. Đây là nỗ lực lớn không chỉ về số lượng mà còn cả về chất lượng. Hà Nội đã có bước thay đổi lớn về diện mạo đô thị, nông thôn. Nhiều dự án khu đô thị mới văn minh, hiện đại đã và đang hình thành tạo nên không gian đô thị, diện mạo mới cho Thủ đô. Nhiều tuyến đường vành đai, trục hướng tâm, cầu được đầu tư, từng bước hình thành hệ thống giao thông đồng bộ, khép kín. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tích cực. Môi trường đầu tư, kinh doanh được cải thiện từng bước, gắn với niềm tin của các nhà đầu tư trong và ngoài nước được nâng lên.

Ngày nay, Thủ đô Hà Nội đã khẳng định được tầm vóc mới. Tuy nhiên, trên bước đường phát triển để trở thành một Thành phố “Hiện đại, Văn hiến, Văn minh”, vẫn còn nhiều vấn đề cần phải giải quyết. Trong đó, Thành phố đang tập trung chỉ đạo thực hiện 3 nhiệm vụ lớn là tập trung chỉ đạo triển khai thi hành Luật Thủ đô 2024 và 2 quy hoạch chung của Thủ đô sau khi được Thủ tướng Chính phủ ký ban hành.

Trong tâm thế và ý thức quyết tâm không ngừng nghỉ, Hà Nội tự hào về những kết quả đã đạt được trong quy hoạch và phát triển đô thị và những thách thức mới để vươn lên. Đó là, phát triển mạnh mẽ hơn nữa, toàn diện hơn nữa, trên 5 trụ cột: văn hóa và con người; 3 chuyển đổi gồm: chuyển đổi xanh, chuyển đổi số, kinh tế tuần hoàn; hạ tầng đồng bộ, hiện đại, có tính kết nối cao; kinh tế số, đô thị thông minh; khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, hướng tới xây dựng Thủ đô văn hiến, thanh bình và thịnh vượng, Thành phố kết nối toàn cầu.