Trong thời gian qua, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đã tham mưu cho Ủy ban nhân dân Thành phố trình Hội đồng nhân dân Thành phố ban hành Nghị quyết số 23/NQ-HĐND của Hội đồng nhân dân Thành phố hỗ trợ cho các nghệ nhân ở lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Đây là bước đổi mới lớn, tạo điều kiện thuận lợi, hỗ trợ rất nhiều cho các nghệ nhân trong việc truyền nghề, giữ nghề.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Quyền (85 tuổi, xã Cao Viên, huyện Thanh Oai) dù đã bước vào tuổi xưa nay hiếm, nhưng ông vẫn luôn dành một tình cảm đặc biệt cho những món đồ chơi Trung thu truyền thống. Từ nhỏ ông đã được chơi và làm đồ chơi dân gian theo sự hướng dẫn của người lớn. Sau này, đồ chơi công nghiệp bán sẵn nhiều, phong trào làm và chơi đồ chơi dân gian bị lắng xuống, ông đã vận động những người biết làm trong thôn tiếp tục duy trì làm diều, đèn kéo quân, đèn ông sao, tiến sĩ giấy… để mình cùng con cháu vui chơi.

Năm 2007, ông được Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam mời tham gia trình diễn và hướng dẫn làm đèn kéo quân. Sau khi tham gia chương trình ở Bảo tàng ông thấy được ý nghĩa nhân văn, tính giáo dục trong việc giới thiệu, hướng dẫn trẻ em làm đồ chơi dân gian nên càng say mê hơn. Lý do ông tâm huyết với đồ chơi dân gian bởi: “Đây là những đồ chơi do các cụ truyền lại, nó gắn bó với tôi từ thời ấu thơ và ăn sâu trong tiềm thức của tôi”.

Những nỗ lực “hồi sinh” đồ chơi dân gian truyền thống của ông đã được các cơ quan, tổ chức ghi nhận và trao tặng giấy chứng nhận, giấy khen về thành tích bảo tồn và phát huy di sản văn hoá dân tộc như: Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Bảo tàng Hà Nội, Hoàng thành Thăng Long, Trung tâm triển lãm Vân Hồ, Phố cổ Hà Nội…

Tương tự, nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Định (63 tuổi, xã Phượng Dực, Phú Xuyên) là một trong những nghệ nhân nặn tò he nổi tiếng của Hà Nội. Năm 2012, nghệ nhân ưu tú Lê Văn Định được sang Nhật Bản giới thiệu về tò he, đây là một loại hình nghệ thuật dân gian của đất nước, vừa mang bản sắc dân tộc, vừa thể hiện được sự sáng tạo, khéo léo của những nghệ nhân tò he. Từ năm đó đến nay, ông cùng mọi người thành lập Câu lạc bộ tò he Xuân La, xã Phượng Dực, nhằm phối hợp với các trường mầm non, tiểu học, trung học, trung tâm Anh ngữ và các trường quốc tế trên địa bàn để truyền dạy cho các em nặn đồ chơi dân gian tò he, một di sản văn hóa của dân tộc.

“Vào hàng tháng, chúng tôi thường tổ chức họp bàn nâng cao kỹ năng, kinh nghiệm nặn tò he để tạo ra được những mẫu mã sản phẩm độc đáo, đáp ứng được thị hiếu của khách hàng. Đặc biệt, chúng tôi hướng tới thực hành văn hóa ứng xử thanh lịch, văn minh của người Hà Nội khi đón các đoàn khách ở trong nước và quốc tế, góp phần lan toả lịch sử, bản sắc văn hóa và cội nguồn dân tộc Việt Nam. Năm 2022, Câu lạc bộ chúng tôi được Ủy ban nhân dân huyện Phú Xuyên quan tâm hỗ trợ kinh phí 30 triệu đồng để duy trì hoạt động”, nghệ nhân ưu tú Lê Văn Định cho hay.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Văn Quyền và Nguyễn Văn Định là những nghệ nhân giữ vai trò quan trọng trong sáng tạo, sở hữu, bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa dân gian ở nhiều lĩnh vực khác nhau như nghệ thuật trình diễn dân gian, tập quán xã hội và tín ngưỡng, tri thức dân gian của Hà Nội. Tài năng, trách nhiệm, nhiệt huyết và sự cống hiến đã khiến họ thành những báu vật, bảo tàng sống, là linh hồn của các di sản văn hóa phi vật thể của xã hội, và bản thân họ cũng chính là di sản văn hóa.

Bà Phạm Thị Lan Anh - Trưởng phòng Quản lý Di sản văn hóa, Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Hà Nội thông tin, với số lượng 1793 di sản được kiểm kê, có thể nói Hà Nội là đơn vị có lượng di sản văn hóa phi vật thể nhiều nhất cả nước. Trong số 131 nghệ nhân đã được phong tặng qua 3 đợt, tính đến nay có 18 nghệ nhân đã mất, 20 nghệ nhân có lương hưu, 2 nghệ nhân có lương đang công tác, 91 nghệ nhân không có lương và không có thu nhập ổn định (trong đó có 1 nghệ nhân hưởng tiền tuất của chồng dưới 1 triệu đồng/tháng, 1 nghệ nhân là người tàn tật).

Bà Trần Thị Vân Anh - Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Hà Nội.

Trong đó, huyện Phú Xuyên có số lượng nghệ nhân được phong tặng nhiều nhất với 31 nghệ nhân (6 Nghệ nhân Nhân dân, 25 Nghệ nhân Ưu tú) thuộc các loại hình tri thức dân gian (tò he), nghệ thuật trình diễn dân gian (ca trù, hò cửa đình, hát trống quân). Tiếp đó là các quận, huyện Đông Anh 15 Nghệ nhân Ưu tú; Quốc Oai 13 nghệ nhân (1 Nghệ nhân Nhân dân, 12 Nghệ nhân Ưu tú); Đan Phượng 8 nghệ nhân (2 Nghệ nhân Nhân dân, 6 Nghệ nhân Ưu tú); Hoàn Kiếm 6 nghệ nhân (2 Nghệ nhân Nhân dân, 4 Nghệ nhân Ưu tú)…

Là một huyện có số lượng nghệ nhân tương đối lớn, Phó Trưởng Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Đông Anh Nguyễn Thị Mỹ Linh chia sẻ, theo Danh mục kiểm kê của Thành phố, huyện Đông Anh hiện có 128 di sản văn hoá phi vật thể, cụ thể: 29 lễ hội truyền thống, 8 nghề thủ công truyền thống, 9 tri thức dân gian, 23 nghệ thuật trình diễn dân gian, 59 tập quán xã hội. Trong đó, lễ hội Cổ Loa và nghệ thuật múa Rối nước Đào Thục được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.

Trong 3 đợt rà soát, tổng hợp, trình hồ sơ đề nghị phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú lĩnh vực di sản văn hoá phi vật thể, huyện Đông Anh đã có 15 nghệ nhân thuộc loại hình nghệ thuật: Tuồng, ca trù, rối nước, tín ngưỡng thờ Mẫu. Hiện nay còn 356 nghệ nhân theo rà soát có hoạt động trong lĩnh vực di sản văn hoá phi vật thể từ 5 năm trở lên chưa được phong tặng danh hiệu.

Theo bà Nguyễn Thị Mỹ Linh, những năm qua, huyện Đông Anh đã có nhiều giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể, trong đó các nghệ nhân đã có những đóng góp quan trọng trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể trên địa bàn như: Tuyên truyền giáo dục; mở lớp tập huấn, bồi dưỡng, truyền dạy; sưu tầm, lưu trữ các tác phẩm, hiện vật, các tài liệu liên quan tới các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống…

Tuy nhiên, các loại hình nghệ thuật truyền thống đều đang đứng trước thực trạng bị già hoá, đội ngũ kế cận không nhiều, dẫn tới nguy cơ bị mai một. Nhiều Câu lạc bộ được khôi phục hoặc thành lập mới nhưng hiệu quả chưa cao, hoạt động cầm chừng. Các loại hình nghệ thuật truyền thống không phát huy được thế mạnh, không tạo ra được nguồn thu từ chính nghề truyền thống do thiếu đất diễn, thiếu khán giả, kén khán giả, thiếu nguồn kinh phí. Các vở diễn cổ thiếu kinh phí để phục dựng, kịch bản mới để thu hút người xem… Vì vậy, cần có chính sách đầu tư kinh phí cho các môn nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống phục dựng lại những tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng, từ đó góp phần bảo tồn nghệ thuật trình diễn ở địa phương.

Trước việc cần hỗ trợ, đãi ngộ nghệ nhân, tại kỳ họp thứ X, Hội đồng nhân dân khóa XVI của Hà Nội tháng 12/2022 đã ban hành Nghị quyết số 23/2022/NQ-HĐND Quy định chế độ đãi ngộ, hỗ trợ “Nghệ sĩ Nhân dân”, “Nghệ sĩ Ưu tú”, Nghệ nhân và Câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể thành phố Hà Nội. Ngày 28/4/2023, Sở Văn hóa và Thể thao ban hành văn bản số 1535/SVHTT-QLDSVH hướng dẫn triển khai thực hiện Nghị quyết tới Ủy ban nhân dân các quận, huyện thị xã trong với việc hỗ trợ, đãi ngộ Nghệ nhân và Câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

Ngày 16/6/2023, Sở Văn hóa và Thể thao ban hành quyết định số 488/QĐ-SVHTT về việc chi đãi ngộ, hỗ trợ Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú. Kinh phí đãi ngộ được chi trả vào tài khoản cá nhân các nghệ nhân do Ủy ban nhân dân các quận, huyện, thị xã tổng hợp. Đến nay, 14/18 Nghệ nhân Nhân dân và 101/113 Nghệ nhân Ưu tú còn sống (tính từ khi Nghị quyết được ban hành) đã nhận được kinh phí đãi ngộ theo Nghị quyết số 23 của Hội đồng nhân dân Thành phố với tổng kinh phí hơn 3,5 tỷ đồng. Các nghệ nhân rất phấn khởi khi nhận được kinh phí đãi ngộ, có ý nghĩa to lớn, kịp thời động viên, khích lệ các nghệ nhân tiếp tục gìn giữ, bảo vệ, trao truyền, quảng bá, phát huy giá trị các di sản đang nắm giữ.

Có thể nói chính sách hỗ trợ nghệ nhân trong lĩnh vực văn hóa phi vật thể đã được các cấp triển khai hiệu quả, đi vào thực tiễn. Hiện nay, các quận, huyện, thị xã các đã và đang triển khai thực hiện, hỗ trợ kiện toàn, thành lập các Câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể theo quy định của Nghị định số 45/2010/NĐ-CP ngày 21/04/2010 của Chính phủ quy định về việc Tổ chức, hoạt động và quản lý Hội và các quy định liên quan đề từ đó có thể được hưởng chế độ hỗ trợ tại Nghị quyết 23 với mức hỗ trợ các Câu lạc bộ lần đầu thành lập được 50 triệu đồng đồng và hàng năm được hỗ trợ 20 triệu đồng để hoạt động. Đến nay, đã có 2 Câu lạc bộ được thành lập: Câu lạc bộ Trống quân xã Khánh Hà (huyện Thường Tín) và Câu lạc bộ ca trù Yên Nghĩa (quận Hà Đông). 10 Câu lạc bộ đã thành lập Ban Vận động và đang hoàn thiện thủ tục thành lập Câu lạc bộ như: Câu lạc bộ Ca trù Lỗ Khê, Chanh Thôn, Câu lạc bộ múa bồng Triều Khúc, Câu lạc bộ tuồng xã Xuân Nộn…

Ngay sau khi Nghị quyết ban hành, thành phố Hà Nội đã bố trí nguồn kinh phí thực hiện Nghị quyết đến các quận, huyện, với tổng kinh phí là 13 tỷ 232 triệu. Chính sách hỗ trợ Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú, người kế cận nắm giữ di sản tham gia thực hành, trình diễn, truyền dạy, bảo vệ, phát huy giá trị các loại hình di sản văn hóa phi vật thể theo quy định tại khoản 3, Mục II và khoản 3 mục III phụ lục 02 Nghị quyết số 23 trong đó có kinh phí hỗ trợ nghệ nhân Nhân dân truyền dạy: 500.000đ/ người/buổi, nghệ nhân ưu tú 300.000đ/ người/ buổi.

Các địa phương Đan Phượng, Phúc Thọ, Phú Xuyên, Bắc Từ Liêm, Hà Đông, Đông Anh, Hoài Đức, Quốc Oai, Thường Tín, Ứng Hòa, Tây Hồ, Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Thanh Xuân, Long Biên… đã hỗ trợ các Câu lạc bộ và nghệ nhân tổ chức nhiều lớp truyền dạy, nhiều đợt truyền dạy với các di sản như: Hát Ca trù, Hát trống quân, Hát Tuồng, Múa Rối nước, Hát Dô, Hát Chèo, Hát Chèo Tàu, Cồng chiêng của người Mường, Múa rối cạn, Nặn Tò he, Xẩm, Hát múa Bài bông, Hát múa Ải lao…

Các hoạt động trình diễn, giới thiệu di sản cũng đã được quy định mức hỗ trợ cụ thể nghệ nhân thực hành di san góp phần tạo nên sức sống của di sản; trong các lễ hội truyền thống, các sự kiện văn hóa của địa phương và Thành phố, các hoạt động trên khu vực phố đi bộ, phố cổ đã thường xuyên đưa các tiết mục trình diễn của nghệ nhân đến với công chúng…

Có thể nói, Nghị quyết trên có tác động xã hội tích cực khi tạo cơ chế đồng bộ, thống nhất trong quá trình thực hiện các biện pháp bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể, vinh danh đãi ngộ các nghệ nhân thực hành, truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn Thành phố. Qua đó động viện, khích lệ, giải quyết phần nào khó khăn trong đời sống của các nghệ nhân, khó khăn trong hoạt động của các Câu lạc bộ trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn Thành phố. Kinh phí thực hiện việc hỗ trợ, đãi ngộ nghệ nhân và câu lạc bộ trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể Thành phố trong khả năng cân đối của ngân sách Thành phố.