Giữ hồn tranh thêu Quất Động

Về “đất tổ” nghề thêu

Nghề thêu có ở nhiều địa phương, nhưng đạt đến trình độ tinh xảo và điêu luyện thì chắc không đâu bằng người Quất Động. Nghe kể, nghề thêu Quất Động có cách đây khoảng gần 400 năm, từ giữa thế kỷ XVII, do vị quan đời Lê có tên là Lê Công Hành truyền dạy.

Có tích nói rằng, sau khi đi sứ phương Bắc, vị quan này đã mang nghề thêu thùa về truyền dạy cho dân Quất Động đầu tiên rồi mới đến các nơi lân cận như Thắng Lợi, Đông Cứu... Để tưởng nhớ công ơn truyền nghệ này, hằng năm, cứ vào ngày 12 tháng 6 Âm lịch, dân làng và đại diện người dân địa phương làm nghề thêu đều về Quất Động thành kính dâng hương tri ân Tổ nghề.

Dưới đôi bàn tay của nghệ nhân Hoàng Thị Khương cây kim thêu trở nên rất linh hoạt, dệt lên những hoa văn rực rỡ. Ảnh: P.T

Nghệ nhân thêu tay Hoàng Thị Khương chia sẻ, người Quất Động rất yêu nghề thêu, những lúc nghỉ ngơi hay nông nhàn đều ngồi thêu. Từng có thời điểm nghề thịnh đến mức gần như nhà nào cũng có khung thêu. Nhiều gia đình có tới dăm, bảy đời làm nghề này.

Tìm hiểu về nghề thêu, chúng tôi được các nghệ nhân nơi đây cho biết, xưa thợ thêu Quất Động chỉ dùng chỉ màu tự nhiên nhuộm từ củ nâu, củ nghệ, lá móng, hoa hòe, lá chàm, vỏ sò… với năm màu chỉ cơ bản vàng, đỏ, tím, xanh, lục.

Tới đầu thế kỷ XX đã có thêm chỉ trắng của Pháp và chỉ màu nhân tạo Trung Quốc, cũng như học tập cách thêu của Pháp, Nhật Bản, Hàn Quốc để cho ra nhiều sản phẩm mới lạ, hấp dẫn, đa dạng. Các công đoạn thêu sẽ bắt đầu từ vẽ mẫu, căng nền, chấm kiểu, chọn chỉ mầu rồi mới tiến hành thêu.

Thêu tay cũng có nhiều kỹ thuật phức tạp, công phu hơn cả là việc thực hiện thêu các đường lượn, đường viền, thêu nổi gân lá, đài hoa, mắt phượng… Tùy đề tài, chủng loại mà sản phẩm thêu sẽ có ít hay nhiều màu sắc.

Họa tiết trong mỗi sản phẩm thường là những cây cỏ, con vật đẹp, quý hiếm như tùng, trúc, cúc, mai, lan, đào, hải đường, mẫu đơn, ong, bướm, rồng phượng, hổ báo, rùa hạc, oanh, yến… cùng cảnh dân dã như đàn gà, vịt, lợn, bò; người làm đồng, cấy cày, sàng sảy, đánh cá, dệt vải; cây đa, bến nước, con thuyền; danh lam thắng cảnh như chùa Một Cột, đền Ngọc Sơn, đình Hồng Thái... Mỗi tác phẩm đều mang đậm tính dân gian, nhân văn thể hiện hồn quê, khơi dậy ở người xem tình yêu đối với non sông đất nước.

“Nghề thêu nhẹ nhàng song rất cần kỹ thuật và sự khéo léo, tỉ mỉ, cần cù, sáng tạo của người thợ. Giá trị của tác phẩm thêu tay chính là chứa đựng tình cảm, tâm hồn, sự cảm thụ vẻ đẹp của người thợ. Theo kích cỡ và chi tiết của sản phẩm, người thợ có thể hoàn thiện trong vài ngày, vài tháng, thậm chí là vài năm…”, nghệ nhân Hoàng Thị Khương chia sẻ.

Đau đáu với nghề

Nghề thêu lúc thịnh, lúc suy và ở Quất Động cũng vậy. Thế nhưng, thời nào cũng thế, để tiếp nối nghề vẫn luôn có những nghệ nhân có niềm đam mê và say nghề. Quất Động đã có nhiều nghệ nhân được cả nước biết tới như cụ Bùi Lê Kính đã từng thêu hoàng phục cho Vua Bảo Đại và Hoàng hậu Nam Phương hay nghệ nhân Thái Văn Bôn nổi tiếng với các bức thêu chân dung các nguyên thủ quốc gia, trong đó có bức chân dung Vua Thái Lan được giới yêu thích nghệ thuật thêu quốc tế đánh giá cao…

Hiện, nghệ nhân Hoàng Thị Khương cũng được gần xa biết đến với tài năng không khuất phục trước hoàn cảnh tật nguyền. Không những vậy, nữ nghệ nhân này còn nổi tiếng với những bức thêu được khách hàng ngỏ giá hàng trăm triệu.

Ngoài giá trị kinh tế, những bức tranh thêu tay của nghệ nhân còn đoạt giải cao, vươn tầm thế giới. Tiêu biểu như tác phẩm tranh thêu “Hồn quê”, bức tranh “Sơn thủy hữu tình”, bức “Mã đáo thành công”…

Khi ngắm những bức tranh của nghệ nhân Hoàng Thị Khương, điều đặc sắc nhất chúng tôi thấy được là cái “thần” và cái “hồn” trong tác phẩm. Ngoài tranh phong cảnh và những bức thêu được đặt hàng, nghệ nhân Hoàng Thị Khương chia sẻ, bản thân chị có cơ duyên đặc biệt với những bức tranh thêu về Bác Hồ. Thêu hình Bác, khi bản thân thấy mệt mỏi, chị dường như lại được tiếp thêm động lực để phấn đấu.

Kỳ thực, với hình ảnh Bác, có không ít người đã thể hiện và thêu trên những chất liệu khác nhau, thế nhưng để thêu được sản phẩm có “thần” và “hồn” thì lại ít người làm được. Để có tác phẩm về Bác ưng ý, có bức nghệ nhân Hoàng Thị Khương thực hiện trong suốt 6 năm.

“Mỗi bức tranh thêu không thể tính công bằng ngày, bằng tháng hay bằng bao nhiêu tiền. Nhiều bức tôi tháo ra, gỡ vào nhiều lần, chỉ đến khi tôi thật sự ưng mới được gọi là xong. Chính vì thế, có những bức tranh khách trả đến cả trăm triệu đồng, nhưng tôi vẫn không bán cho dù cơ sở vẫn còn rất thiếu vốn. Tôi muốn để lại những bức thêu đẹp nhất của mình để lưu giữ”, nghệ nhân Hoàng Thị Khương bộc bạch.

Ngoài Quất Động, ở huyện Thường Tín còn nhiều xã khác cũng đang phát triển rất tốt nghề thêu như xã Nguyễn Trãi, Lê Lợi, Dũng Tiến… Những năm gần đây, nghề thêu còn nhân rộng ra nhiều địa phương khác như Bột Xuyên, Tuy Lai, An Mỹ (huyện Mỹ Đức), thôn Yên Cốc (huyện Chương Mỹ)… Các sản phẩm thêu cũng ngày càng đa dạng, phong phú như thêu tranh, thêu chăn, ga, gối; thêu phục chế mẫu cổ, thêu quần áo thời trang, thêu cờ, phướn, thêu đính cườm, thêu truyền thần...

Nhìn những người phụ nữ đủ mọi lứa tuổi miệt mài bên khung thêu, chúng tôi thầm nghĩ nghề thêu ở Quất Động được ví như một “di sản vật thể”, vì thế mà người dân ở đây luôn có ý thức bảo vệ nghề truyền thống của mình. Tuy là nghề phụ nhưng thêu đã góp phần quan trọng nâng cao đời sống, tạo việc làm và thu nhập cho lao động nông thôn.

Phạm Thảo