Để kho tàng ca dao mãi trường tồn

Ca dao, hay còn gọi là phong dao, là một thuật ngữ được dùng với nhiều nghĩa rộng hẹp khác nhau. Theo nghĩa gốc thì ca là bài hát có khúc điệu, dao là bài hát không có khúc điệu. Ca dao là danh từ ghép chỉ toàn bộ những bài hát lưu hành phổ biến trong dân gian có hoặc không có khúc điệu. Với nghĩa này, ca dao là thơ dân gian truyền thống, được truyền miệng dưới dạng những câu hát không theo một điệu nhất định, thường phổ biến theo thể thơ lục bát cho dễ nhớ, dễ thuộc hoặc là những lời đối đáp với kết cấu ngắn gọn, cùng những đại từ nhân xưng như “mình – ta”, “anh – em”.

Hát ru đã đi vào giấc ngủ của bao nhiêu thế hệ người Việt. (Ảnh minh họa)

Bên cạnh đó, ca dao đã vận dụng rất thành công trong việc sử dụng ngôn ngữ dân tộc. Đó là thứ ngôn ngữ rất giản dị, đẹp đẽ và trong sáng để diễn tả được tâm hồn đa dạng phong phú của con người. Trong ca dao đã có sự kết hợp giữa ngôn ngữ nghệ thuật với ngôn ngữ của đời sống và lời ăn tiếng nói hằng ngày: “Lá này là lá xoan đào/ Tương tư gọi nó thế nào hở em”.

Kho tàng ca dao dân ca Việt Nam xuất hiện từ lâu đời, được phân thành những loại ca dao khác nhau, ca dao ru con, ca dao về tình yêu, ca dao về tình cảm gia đình, ca dao than thân, ca dao trào phúng…,và gìn giữ lưu truyền theo thời gian.

Cũng như các thể loại khác của văn học dân gian, ca dao dân ca ra đời từ chính những hoạt động thực tiễn của đời sống con người, và cũng chính vì vậy, đến với ca dao, ta thường bắt gặp những nét sinh hoạt, những cảnh vật quen thuộc trong đời sống hàng ngày của nhân dân lao động. Đó là cảnh làm ăn vất vả, cực nhọc: “Cày đồng đang buổi ban trưa/ Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày/ Ai ơi bưng bát cơm đầy/ Dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần”, là những sinh hoạt, hội hè mang đậm bản sắc dân gian,… Qua đó, người đọc sẽ có dịp cảm nhận được lối sống, lối nghĩ và những phẩm chất quý báu của con người Việt Nam.

Bên cạnh đó, ca dao còn chất chứa những bài học sâu sắc về cuộc sống, về các mối quan hệ xã hội. Đó không chỉ là bài học về tình yêu gia đình, lòng biết ơn đối với bậc sinh thành: “Công Cha như núi Thái Sơn/ Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra/ Một lòng thờ Mẹ kính Cha/ Cho tròn chữ hiếu mới là đạo Con” mà còn là bài học về lòng yêu nước, tình cảm giữa người với người: “Nhiễu điều phủ lấy giá gương/ Người trong một nước phải thương nhau cùng”. Ca dao dạy ta lòng kiên trì, nhẫn nại, khắc phục khó khăn: “Chớ than phận khó ai ơi/ Còn da lông mọc còn trồi nảy cây”, dạy con người về đức tính khiêm tốn, nhẫn nại: “Tới đây lạ xứ quê người/ Trăm bề nhẫn nhịn đừng cười tôi quê”…Tất cả những bài học đó, những tư tưởng tình cảm đó, trong cuộc sống hôm nay vẫn luôn là những bài học sâu sắc, đáng giá. Điều đó chứng tỏ vai trò cũng như tầm quan trọng của sự tồn tại của ca dao dân ca trong lời ăn tiếng nói, trong công việc giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức, lối sống hằng ngày. Có thể nói, ca dao dân ca góp phần quan trọng vào việc hoàn thiện nhân cách con người, rèn luyện, bồi đắp những tư tưởng đẹp, tình cảm đẹp.

Chất trí tuệ, giàu tư tưởng tình cảm trong ca dao dân ca là những nguồn nhựa sống bổ sung cho văn hóa dân gian thêm phong phú và đậm đà bản sắc. Nhiều câu ca dao là những câu nói về quan hệ giữa anh em, bạn bè. Từ thực tế cuộc sống, những câu hát dân gian, những câu nói chân thành, chất phác thể hiện những cái hay, tinh tuý trong ứng xử giao tiếp được kết tinh, chắt lọc từ cuộc sống hằng ngày. Ca dao, dân ca được sáng tạo bởi quần chúng nhân dân lao động, gần gũi với tập quán sinh hoạt của con người. Trong những câu hát dân ca, ca dao, con người luôn có hoài bão vươn tới cái hay, cái đẹp, cái thanh tao của cuộc sống. Lối hát giao duyên và các bài hát vui chơi trong đời sống thể hiện tinh thần lạc quan, yêu đời, tình yêu đôi lứa thật lãng mạn: “Hỡi cô cắt cỏ bên sông/ Có muốn ăn nhãn thì lồng sang đây/ Sang đây anh nắm cổ tay/ Anh hỏi câu này có lấy anh không?”. Bằng lối chơi chữ, miêu tả dí dỏm, nhân cách hoá, những câu nói tượng trưng cho lời tỏ tình thật mộc mạc, chân tình của người nông dân Việt Nam.

Ca dao, dân ca Việt Nam là kho tàng văn hóa, tri thức dân gian, phản ánh những phong tục, tập quán, tâm tư nguyện vọng của con người Việt Nam, tạo thành một hệ thống hình ảnh thiên nhiên, con người và lao động cùng hoà quyện vào nhau, tạo nên cuộc sống, thiên nhiên và con người Việt Nam.

Ngày nay, người ta lưu giữ kho tàng văn hóa độc đáo ấy không chỉ qua những bài học trong sách mà còn qua những hoạt động diễn xướng truyền thống, dưới các hình thức trình diễn hiện đại, trong các hội thi hát dân ca địa phương và toàn quốc. Ca dao đã đi vào tâm hồn của con người một cách tự nhiên và là một sản phẩm tinh thần vô giá, bởi vậy cần phải giữ gìn và phát huy vai trò cũng như giá trị của ca dao trong thời đại mới./.

Phương Linh